کاربن مونو اکساید - گاز بی بو، بی رنگ و کشنده

سرگیجه، حالت تهوع و سردردی و حتی مرگ ناشی از بندش جهاز تنفسی و خفگی، اینها پیامد های سوخت ناکامل زغال، حتی در چلم خانه هاست، که حالا در بسیاری از کشور های غربی نیز رایج شده اند. طور مثال هنگام چلم کشیدن گاز کاربن مونو اکساید تولید می شود، که می تواند حتی زندگی یک انسان را به طور ناگهانی پایان بدهد. چنانچه در همین سال روان میلادی تنها در شهر دوسلدورف آلمان ۴۰ نفر به دلیل مسمومیت با گاز کاربن مونو اکساید، در شفاخانه مورد معالجه قرار گرفتند. همین گاز بی بو و بی رنگ در ماه جنوری امسال منجر به مرگ شش جوان در شهر آرنشتاین آلمان گردید. آنها در یک محفل سرور شان، یک کلبه ییلاقی را با بخاری چوبی گرم ساخته بودند.
 
چرا تشخیص به موقع گاز کاربن مونو اکساید بسیار دشوار است؟ در اینجا به چند پرسش پاسخ داده می شود:

کاربن مونو اکساید چیست؟
معمولاً در اثر احتراق خوب مواد کاربن دار، مانند زغال و یا چوب، گاز غیر خطرناک کاربن دای اکسید (CO2) آزاد می شود. اما اگر احتراق کامل صورت نگیرد، مثلاً اگر اکسیجن کم باشد، گاز سمی کاربن مونو اکساید (CO) تشکیل می گردد. هرچند مقدار کمی از این گاز در هر احتراقی تولید می شود، اما تا زمانی که هوای تازه در اتاق به اندازه کافی وجود داشته باشد، آنقدر خطرناک نیست.

گاز کاربن مونو اکساید در خانه ها چگونه تولید می شود؟
این گاز در خانه ها معمولاً از اثر استفاده از بخاری های ناقص، و یا کاربرد غلط از آنها جان انسان ها را به خطر می اندازد. کاربن مونو اکساید کمی سبک تر از هوای معمولی است. از همین خاطر اين گاز، كه در هر احتراقی وجود می داشته باشد، با جريان دود از طریق نل بخاری و دودکش از ساختمان بیرون می شود.
اما هوای اتاق زمانی خطرناک می شود که نل بخاری خراب باشد و یا دودکش به درستی کار نکند، طور مثال یک پرنده در آن لانه ساخته باشد و یا در آن گیر مانده باشد، و یا هم با برگ درختان و یا برف و یا چیز دیگری مسدود شده باشد. استفاده نادرست از دستگاه تهویه نیز می تواند سبب گردد که گاز کاربن مونو اکساید تولید شده در بخاری، به جای اینکه به بیرون برود، به داخل اتاق جذب گردد.

چرا کاربن مونو اکساید تا این حد خطرناک است؟
کاربن مونو اکساید یک گاز بی بو، بی طعم و بی رنگ است. موجودیت این گاز در یک اتاق بسته قابل احساس نیست. وقتی این گاز وارد جهاز تنفسی انسان گردد، بلافاصله به هموگلوبین متصل می گردد. هموگلوبین پروتئینی است که در کرویات سرخ خون وجود دارد و نقش آن انتقال آکسجین در خون است. گاز کاربن مونو اکساید باعث می شود که انتقال آکسیجن در خون قطع گردد. این واکنش در یک زمان بسیار کوتاه سبب بیهوشی انسان می شود. اغلب افرادی که با این گاز مسموم می گردند، به موقع متوجه آن نمی شوند. آنها نخست احساس خستگی شدید و خواب آلودگی می کنند، سپس از هوش رفته و دچار خفگی می شوند.
یکی از عوارض اولی این گاز خطرناک احساس سوزش در چشم هاست. اگر فرد مسموم شده بخواهد روی پا بایستد، یک حالت سرگیجه و تهوع به وی دست می دهد و چشمانش به اصطلاح سیاهی می کند. البته سرعت این روند به غلظت این گاز در داخل اتاق بستگی دارد.

زغال چوب چه خطری دارد؟
در اغلب موارد مسمومیت با کاربن مونو اکساید زمانی اتفاق می افتد که زغال آتشین در یک فضای کوچک استفاده شود. طور مثال منقل زغالی که هنوز تازه روشن شده است، وقتی به داخل اتاق برده شود، خطر جانی به همراه می داشته باشد. در چلم خانه ها نیز ‌شرایط مشابهی وجود دارد، در صورتیکه برای روشن کردن چلم مقادیر زیاد زغال چوب استفاده گردد. بخاری های چوبی و زغالی، منقل های زغالی که برای پخت و پز و یا گرم ساختن صندلی به کار گرفته می شوند، همچنان سماوار های که با زغال گرم می شوند، از جمله وسایلی اند که بی احتیاطی و استفاده نادرست از آنها می تواند پیامد های ناگواری داشته باشد.

دیگر کدام دستگاه ها خطرناک اند؟
کوره ها، بخاری ها و اجاق های گازی نیز باید در جای های استفاده شوند که تهویه مناسب داشته باشند. کاربن مونو اکساید از دستگاه های که با گاز پروپان گرم می شوند، نیز آزاد می گردد. همچنان استفاده از این دستگاه ها برای گرم ساختن اتاق مفکوره خوبی نیست، زیرا میزان کاربن مونو اکساید در نتیجه سوخت گاز پروپان نیز به سرعت بالا می رود. علاوه بر آن استفاده از ماشین آلاتی با موتورهای احتراقی در یک فضای بسته خطرناک است. حتی دود تنباکو در یک اتاق بسته می تواند سبب غلظت گاز کاربن مونو اکساید شود.

فرد مسموم شده را چگونه باید درمان کرد؟
داکتران طور معمول به مسموم شدگان، فوراً آکسیجن خالص را برای تنفس شان می دهند. افزون بر آن این افراد به اتاق های مخصوص جا داده می شوند که در آنها به تنفس آکسیجن خالص ادامه می دهند. این اقدام سبب تسریع بیرون کشیدن سم از خون می گردد.

چگونه می توان خود را محافظت کرد؟
برای گاز کاربن مونو اکساید نیز دستگاه های کوچک هشدار دهنده، شبیه دستگاه های هشدار دهنده دود، در بازار به فروش می رسد. این دستگاه در اتاق ها و فضا های بسته، که در آن بخاری ها و یا اجاق های احتراق گاز و یا زغال وجود دارند، نصب می گردد. با بلند رفتن میزان کاربن مونو اکساید در اتاق این دستگاه به صدا در می آید. با این هشدار، هوای اتاق باید هرچه زودتر تبدیل گردد و تا آن زمان باید از اتاق بیرون رفت.

فابیان شمیت / ص.ا.