افزایش شمار حاشیه‌نشیان در شهرهای ایران

یکی از دلایل انقلاب اسلامی را وجود "حلبی‌آباد‌ها" دانسته‌اند. اگر در چند سال گذشته صحبت از "حاشیه‌نشینی" موضوع "امنیتی" و "سیاه‌نمایی" محسوب می‌شد، اما حالا به موضوعی عادی تبدیل شده و افکار عمومی ایران به شنیدن و دیدن آن "عادت" کرده است.

تازه‌ترین آمار حاشیه‌نشینان از سوی انوشیروان محسنی بندپی، رئیس سازمان بهزیستی، روز سه‌شنبه (۱۰ ژانویه/ ۲۱ دی) بین ۱۲ تا ۱۳ میلیون نفر اعلام شد. این مقام مسئول نسبت به گسترش پدیده حاشیه‌نشینی در ایران هشدار داد.

آمارهای حاشیه‌نشینی در ایران متفاوت هستند: ۱۱ میلیون بنا به گفته معاون توسعهٔ روستایی ریاست جمهوری در خبرگزاری ایسنا ۲۹ تیر ۱۳۹۴. ۸ تا ۱۰ میلیون، به گفته معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی در ایرنا ۲۴ دی ۱۳۹۳. ۱۵ میلیون به گفتهٔ مدیرکل دفتر توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در ایسکانیوز، ۸ بهمن ۱۳۹۲. ۱۸ میلیون به گفتهٔ مدیر کل اجتماعی وزیر کشور، خبرگزاری مهر ۳۱ مرداد ۱۳۹۴.

عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور روز ۱۷ خرداد ماه سال جاری جمعیت حاشیه‌نشینان در ایران را ۱۱ میلیون نفر اعلام کرده و گفته بود نزدیک به ۲۷۰۰ محله حاشیه‌نشین در ایران وجود دارد.

به گفته مقام‌های مسئول در ایران، جمعیت حاشیه‌نشین‌ رو به افزایش است و نهاد‌های مرتبط با این پدیده اعلام کرده‌اند که خود را برای ساماندهی ۱۹ میلیون حاشیه‌نشین آماده می‌کنند. عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی، در آبان ماه سال جاری از برنامه‌ریزی برای ساماندهی ۱۹ میلیون حاشیه‌نشین در ایران خبر داد.

علیرضا محجوب، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی در اسفندماه سال ۱۳۹۳ از "افزایش ۱۷ برابری حاشیه‌نشینی در شهرهای ایران طی ۳۰ سال و در مقایسه با سال ۱۳۶۱" خبر داد.

حاشیه‌نشینی تنها مختص تهران نیست و امروزه همه کلان‌شهرهای ایران دارای محلات حاشیه‌نشین هستند. مناطقی همچون زورآباد (کرج)، اخماقیه و کشتارگاه (تبریز)، خواجه ربیع (مشهد)، زورآباد، حاجی‌آباد و عباس‌آباد (سنندج)، شیرآباد، قریب‌آباد (زاهدان)، خضر و سنگ سفید (همدان)، نمونه‌های حاشیه‌نشینی در سراسر ایران به شمار می‌آیند.

مناطقی که حاشیه‌نشینان در آن سکونت می‌کنند از نظر جغرافیایی با تراکم بالای جمعیت، بیکاری گسترده، میانگین پایین سطح آموزش و درآمد، فقر، سطح بالای جرائم و استاندارد‌های پایین زندگی شهری از سایر نقاط شهر متمایز می‌شوند.

مناطق حاشیه‌نشین در ایران اکثراً از امکانات شهری مثل آسفالت خیابان، تاسیسات ورزشی و تفریحی مثل پارک و ورزشگاه، حمل و نقل، خدمات اولیه مثل آب و برق و تلفن و خدمات بهداشتی و درمانی مثل درمانگاه و بیمارستان برخوردار نیستند. خانه‌ها در این مناطق بر اساس نقشه شهری و طراحی ساخته نشده‌اند، بلکه فقط "منطق" فقر و ناچاری در معماری آن به چشم می‌خورد.

گرچه حاشیه نشینی در ایران به شکل امروزی آن با اصلاحات ارضی و دهه ۴۰ خورشیدی آغاز شد و روندی ملموس به خود گرفت، اما رشد اصلی آن عملا با انقلاب بهمن ۵۷ و نابودی معیشت روستایی صورت گرفت. ابوالفضل رضوی، معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری می‌گوید: «بیش از ۳۳ هزار روستا از سال ۱۳۳۵ تاکنون (تابستان ۱۳۹۴) تخلیه شده‌اند».

سد‌سازی‌های بی‌رویه و کمبود آب ناشی از خشکسالی عملا تیر خلاص را به بسیاری از روستاهای ایران زد و روستائیان را برای یافتن کار و شاید زندگی بهتر روانه حاشیه شهرها کرد.

اقتصاد بیمار، تحریم‌ها و نیروی کار غیرمتخصصی که از روستاها به شهرها روان شدند، باعث شد که عده زیادی از این افراد نتوانند جذب بازار کار شوند و بدین ترتیب آسیب‌های اجتماعی رو به رشد گذاشتند. واقعیت این است که آمار جرم و جنایت در مناطق حاشیه‌نشین بالا است. این مناطق بستر مناسبی برای عرضه آزاد مواد مخدر، اجناس دزدی، فروش کودک، تن‌فروشی و ارسال کودکان کار به خیابان‌های شهرها هستند.

فقر و محرومیت خانواده‌ها در محلات حاشیه‌ای باعث می‌شود که کودکان از آموزش باز بمانند و وارد چرخه کار شوند.

مرحله بعدی که در انتظار مناطق حاشیه ‌شهرهای ایران است "برزیلی یا آمریکای لاتینی" شدن این محلات است. در این کشورها شهرداری، نیروی انتظامی و دولت نه‌تنها دیگر هیچ کنترلی بر این محلات ندارند، بلکه با وجود گروه‌های مسلح و بسیار خشن حتی جرائت ورود به این محلات را هم ندارند.

یکی از ویژگی‌های پدیده حاشیه‌نشینی در ایران، سهم قابل‌توجه اتباع کشورهای همسایه مانند افغانستان، پاکستان و عراق است. در سال‌های اخیر برخی از مناطق حاشیه‌نشین که دارای بافت و ترکیب چند قومی هستند نیز شاهد تنش‌های خشنونت‌آمیز بوده‌اند.

در کنار این حاشیه‌‌نشینی، نوعی از حاشیه‌نشینی مدرن هم با اجرای پروژه مسکن مهر در ایران در حال تکوین است. معاون وزیر راه و شهرسازی ایران در سال جاری از رشد ۵۰ درصدی پرونده مسکن مهر خبر داده و گفته است: «خودمان با دست خودمان شهر فقرا درست کرده‌ایم». کشورهای اروپایی و به ویژه فرانسه از این شهرک‌های حاشیه‌ای با "اکوسیستم" خاص خود تجربه ناخوشایندی دارند.