بالا گرفتن اختلاف مرزی میان آذربایجان و ترکمنستان در خزر

شناورهای جنگی نیروهای مرزی جمهوری آذربایجان کشتی تحقیقاتی ترکمنستان را که مشغول انجام عملیات لرزه‌نگاری در میدان گازی سردار این کشور‌ (در جمهوری آذربایجان به آن کپز می‌گویند) مجبور کرد، منطقه را ترک کند. عملیات این کشتی در۲۷ خرداد ۱۳۹۱متوقف شد، اما تحریکات و اعتراض‌های دیپلماتیک پس از آن ادامه یافت.

وزارت امور خارجه‌ی ترکمنستان با ارسال نامه‌ای به این اقدام "‌تحریک‌آمیز وغیرقانونی" جمهوری آذربایجان اعتراض کرد. طویلی کمک‌اف، سفیر ترکمنستان در باکو نیز به وزارت امور خارجه‌ی آذربایجان احضار شد. در روز ۱۸ ماه ژوئن روزنامه‌ی "ترکمنستان رو"، چاپ عشق‌آباد نیز خبرداد که مقام‌های ترکمنستان و آذربایجان ملاقات کرده‌اند. اما این دیدار به عقیده‌ی ناظران بدون نتیجه به پایان رسیده است.

بدنبال آن بیانیه اعتراضی وزارت امور خارجه ترکمنستان منتشر شد. در این بیانیه با انتقاد از مواضع آذربایجان تاکید می‌شود، «ترکمنستان اجازه‌ی دخالت به هیچ کشوری را نسبت به حق گشت‌زنی کشتی‌های غیرنظامی در مرزهای آبی خود نمی‌دهد.»

آذربایجان: کشتی‌ترکمنستان موافقت‌نامه را نقض کرد

در اعتراض مقام‌های جمهوری آذربایجان به دولت ترکمنستان نیز اشاره می‌شود، ترکمنستان در دریای خزر موافقت‌نامه سال ۲۰۰۸ را نقض کرده است. طبق موافقت‌نامه‌ی مربوطه که بین روسای جمهور دو کشور در سال 2008 امضاء گردید، تصمیم گرفته شد تا زمان تقسیم بستردریای خزر در مناطق مرزی دو کشور، نباید عملیات اکتشافی و تولید انجام شوند.

خلف خلف‌اف، معاون وزیر امور خارجه‌ی جمهوری آذربایجان نیز در این رابطه اظهار داشت، هرگونه فعالیت ترکمنستان دراین منطقه غیرقابل قبول است و آذربایجان از حقوق قانونی خود در دریای خزر دفاع خواهد کرد.

الهام شابان رئیس"مرکز پژوهشی نفت در باکو" می‌گوید که این نخستین بار نیست که چنین اتفاقی میان دو کشور همسایه در خزر روی می‌دهد. وی یادآور می‌شود: «بار اول در سال ۲۰۰۰ میلادی چنین اتفاقی افتاد. در سال ۲۰۰۹ نیز ترکمنستان با اعتراض علیه فعالیت‌های نفتی آذربایجان در منابع گازی آذری (عمر) و چراغ (عثمان) تهدید کرد که علیه این کشور به دادگاه بین‌المللی شکایت خواهد کرد.»

این کارشناس مقیم باکو می‌‌افزاید، مناقشه‌ی کنونی به شکل مصنوعی از سوی روسیه میان دو کشورایجاد شده است. وی دراین رابطه توضیح می‌دهد: « باکو مجبور شد واکنش نشان دهد، چرا که اگر این کار را نمی‌کرد عملا فعالیت‌های اکتشافی ترکمنستان در منطقه مورد مناقشه را تائید می‌کرد و به معنای موافقت با این اقدام بود. از سوی دیگر همین روش را ایران هم می‌توانست در پیش بگیرد.»

رئیس مرکز پژوهشی نفت در باکو می‌افزاید: «هدف عشق‌آباد این است که با توجه به پروژه‌های اتحادیه اروپا درفرصت پدیدآمده این اتحادیه به باکو فشار آورد تا منابع مورد مناقشه و قدیمی دوطرف را به ترکمنستان واگذارکند.»

به نظر این کارشناس در شرایط کنونی جمهوری آذربایجان و ترکمنستان ظرفیت حل مشکلات پدید آمده را ندارند. اما اگر هر دو طرف تفاهم‌نامه امضاء کنند، برای اجرای خط لوله ترانس خزر زمینه‌ای فراهم خواهد شد. اما ایران، روسیه و قزاقستان در تاسیس این خط لوله ذی‌نفع نیستند.

"اختلاف ترکمنستان وآذربایجان به نفع ایران و روسیه است"

النا دونایوا، کارشناس ارشد بخش ایران در انستیتوی شرق‌شناسی علوم روسیه هم تائید می‌کند که روسیه موافق احداث خط لوله‌ی دریای خزر نیست و وضعیت پیش‌آمده کنونی به لحاظ سیاسی و حقوقی به نفع ایران و روسیه هست.

وی در گفت‌وگو با دویچه وله خاطرنشان می‌کند: «تیره شدن مناسبات جمهوری آذربایجان با ایران و پدیدآمدن مناقشه‌ی کنونی بین آذربایجان و ترکمنستان تاثیر منفی بر اجرایی شدن خط لوله‌ی ترانس خزر بین ترکمنستان و آذربایجان و همچنین خط لوله‌ی نابوکو می‌گذارد و انتقال گاز دریای خزر به اروپا را با مشکل مواجهه خواهد کرد.»

این کارشناس نتیجه می‌گیرد، مناقشه‌ی ترکمنستان با آذربایجان، مسئله رژیم حقوقی دریای خزر را پیچیده‌تر خواهد کرد. وی همچنین پیش‌بینی می‌کند که سران حوزه‌ی دریای خزر تا پایان سال جاری میلادی در مسکو ملاقات خواهند کرد.

دکتر بهروزعبدالوند، هماهنگ کننده‌"مرکز تحقیقات حوزه‌خزر در برلین" هم پیش از آغاز مناقشه بین جمهوری آذربایجان و روسیه به دویچه وله گفته بود که روسیه ابزارهایی برای اجرایی نشدن انتقال گاز خزر به اروپا را دارد.

عبدالوند یادآور شده بود: «اتحادیه اروپا امیدوار بود که این دو کشور بتوانند به توافق نسبی برسند و خط لوله‌ی ترانس خزر اجرا شود. ولی در ترکمنستان محافلی هستند که طالب بهبود مناسبات با آذربایجان نیستند. به نظر من تحریکات روسیه سبب شد که این دو کشور نتوانند مشترکا کار بکنند.»

وی تصریح کرده بود که ترکمنستان بدنبال تحریکات روسیه عملیات "غیر ضروری و غیر طبیعی" را انجام داد که قربانی آن خط لوله‌ی ترانس خزر خواهد بود و در تنش پیش آمده بین دو کشور تنها برنده آن روسیه هست. به اعتقاد وی ایران هم از وضعیت پیش‌آمده خوشحال هست اما در این مسئله دخالتی نخواهد کرد.

منابع گازی در زمان شوروی بین دو کشور مشترک بود

یک مقام ترکمنستانی از وزارت نفت و گاز این کشور که نخواست نامش فاش شود در تماس با دویچه وله توضیح داد که منابع مورد مناقشه دو کشور در زمان شوروی سابق افتتاح شده و منابع مشترک بین جمهوری آذربایجان و ترکمنستان بوده است.

به گفته‌ی وی «برای مشخص کردن مالکیت منبع مورد مناقشه از کناره‌ی خزر تا محل این منبع باید اندازه‌گیری می‌شد و تحقیقات لرزه‌نگاری کنونی براساس اندازه‌گیری‌هایی که صورت گرفت در درون محدوده آبی ترکمنستان واقع شده است.» اما مقام‌های جمهوری آذربایجان این ادعای ترکمنستان را قبول ندارند.

راه حل اختلافات جمهوری آذربایجان و ترکمنستان چیست؟

مقام بلندپایه ترکمنستانی از وزارت نفت و گاز ترکمنستان درباره‌ی برون رفت از "بحران مرزی" میان دو کشور به دویچه وله گفت که منبع مورد مناقشه کشورش با دولت آذربایجان فقط از راه گفت‌وگو قابل حل هست. اما وی تاکید کرد: «سهم ترکمنستان باید ۶۰ تا ۷۰ درصد باشد. چرا که بخش عمده‌ی این منبع گازی در داخل محدوده‌ی ترکمنستان واقع شده است. اگر هر دو کشور در رابطه با سهم یکدیگر نتوانستند توافق کنند، می‌توان به کمک مراجع بین‌المللی آن را تشخیص داد و حل کرد.»

به نظر عبدالوند از"مرکز تحقیقات حوزه‌خزر در برلین"هم حوزه‌های مشترک نفت و گاز باید به صورت مشترک بهرهبرداری شوند یا بر اساس جغرافیای منطقه مرز آن را تعیین کنند. وی می‌افزاید: «منابع موجود را باید بر اساس خط‌‌القعر دریایی مشخص کرد. اما در شرایط کنونی هر دو طرف آماده‌ی برداشتن گام‌هایی برای برطرف کردن این بحران نیستند.»

الهام شبان رئیس مرکز پژوهشی نفت در باکو هم می‌گوید، اتحادیه اروپا بسیار خوش‌بینانه به اجرای پروژه ترانس خزر یعنی به احداث خط لوله ترکمنستان به آذربایجان می‌نگرد. به نظر الهام شابان بسیاری از مسائل سیاسی فعلا حل نشده و در حال حاضر هر دو طرف ظرفیت حل این مشکل را ندارند.