بهبود روابط ایران و عربستان در سایه پرونده باز فاجعه منا
۱۳۹۶ شهریور ۷, سه‌شنبه
گام‌هایی در راستای بهبود مناسبات دیپلماتیک دو کشور ایران و عربستان برداشته شده است. اما روند عادی‌سازی مناسبات دو کشور با پیچ و خم‌هایی نیز روبه‌روست. مسائلی که به اختلافات بین دو کشور دامن می‌زنند، و از آن جمله جنگ نیابتی ایران و عربستان در منطقه، مانع از بهبود سریع مناسبات دیپلماتیک دو کشور می‌گردند. صف‌آرایی در دو جبهه مختلف در بحران‌های منطقه، از جمله در بحران دیپلماتیک قطر، تحولات سوریه و جنگ داخلی در یمن جلوه‌هایی از رویکرد متفاوت دو کشور به شمار می‌آیند.
حدود یک هفته پیش، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران موضوع تبادل دیپلمات بین دو کشور را دوباره مطرح کرده بود. هدف از این اقدام، بازدید از سفارتخانه‌های دو کشور اعلام شده است. سفارتخانه‌هایی که پس از تیرگی مناسبات دو کشور تعطیل شده بودند.
بیشتر بخوانید: ظریف از تبادل دیپلمات میان ایران و عربستان خبر داد
بر اساس اظهارات وزیر امور خارجه ایران، موضوع تبادل دیپلمات پس از مراسم حج امسال صورت خواهد گرفت. از قطع مناسبات دیپلماتیک و همکاری‌های اقتصادی دو کشور حدود ۲۰ ماه می‌گذرد.
دیدار عادل جبیر، وزیر امور خارجه عربستان و محمد جواد ظریف در حاشیه کنفرانس سازمان همکاری‌های اسلامی در استانبول به عنوان نخستین نشانه مهم در تمایل طرفین به تنش‌زدایی در مناسبات دو کشور ارزیابی شده بود. پیش از آن نیز، رفع پاره‌ای از محدودیت‌ها برای سفر زائران ایرانی به عربستان نیز، حکایت از تغییر در رویکرد عربستان در قبال ایران داشت.
برخی از ناظران این اقدامات را زمینه‌های بازگشایی سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌های دو کشور می‌دانند. حتی برخی درباره احتمال سفر روحانی به ریاض گمانه‌زنی می‌کنند. پاسخ به این پرسش که این گمانه‌زنی‌ها تا چه حد با واقعیت سازگارند، منوط به عبور دو کشور از دو مانع بزرگ است. یکی واقعه منا و دیگری موضوع حمله به سفارت و کنسولگری عربستان در تهران و مشهد.
ظریف نسبت به حمله به سفارت و کنسولگری عربستان در ایران ابراز تاسف کرده است. وزیر امور خارجه ایران در گفت‌وگویی ۷۰ دقیقه‌ای با خبرگزاری ایسنا درباره حمله به سفارت عربستان در تهران از جمله چنین گفته بود:
«این اقدام، اشتباه و تاسف‌برانگیز بود که خسارت‌های غیرقابل جبرانی را برای کشور در بحث روابط دوجانبه و همچنین عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی ایجاد کرد. اقدامی که باعث ایجاد خدشه به شأن و وجهه ایران شد. همه مسئولان از این اتفاق ناراحت شدند. باید از انجام این‌گونه اتفاقات به صورت جدی در کشور جلوگیری کنیم و بر اساس سیاست اصولی و راهبردی که ایران در منطقه پیگیری می‌کند پیش برویم.»
مشاجره بر سر فاجعه منا
دعوای حقوقی بر سر مسئولیت فاجعه منا که در سال ۲۰۱۵ روی داد، کماکان ادامه دارد. پرونده منا نیز همچون موضوع حمله به سفارت عربستان سعودی در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد، دست‌مایه جنگ لفظی دو کشور ظرف دو سال گذشته بوده است. در واقعیت امر، اختلافات ایران و عربستان بر سر مسئولیت واقعه منا، بیش از آنکه از حیث حقوقی اهمیت داشته باشد، کارکردی سیاسی داشته است.
از منظر حقوقی، عربستان رسما اعلام کرده است که هیچ مسئولیتی در قبال واقعه منا نمی‌پذیرد. همه ساله، در جریان مراسم حج عده‌ای از زائران جان خود را از دست می‌دهند. اما آنچه به واقعه منا اهمیتی ویژه می‌دهد، ابعاد قربانیانی است که این واقعه بر جای نهاده است.
۲۵ سال پیش نیز واقعه مشابهی در تونل منا روی داده بود. واقعه‌ای که منجر به کشته شدن ۱۴۲۶ زائر شد. این در حالی است که تراژدی منا در سال ۱۳۹۴ از حیث میزان تلفات در کل تاریخ حج بی‌سابقه است.
حادثه مرگبار منا اندک زمانی پس از سقوط جرثقیلی در مکه روی داد که منجر به کشته شدن بیش از ۱۱۰ نفر شد. عربستان رسما اعلام کرده است، مسئولیتی در قبال فاجعه منا و سقوط جرثقیل ندارد. این در حالی است که مسئولان جمهوری اسلامی وظیفه تامین امنیت جانی حجاج را برعهده دولت عربستان می‌دانند.
حتی بر سر تعداد قربانیان تراژدی دو سال پیش منا نیز اتفاق نظر وجود دارد. عربستان ابتدا از ۷۱۷ کشته خبر داد و پس از آن، تعداد کشته‌شدگان این واقعه را ۷۶۹ نفر اعلام کرد. حال آنکه خبرگزاری‌های بین‌المللی با محاسبه گزارش قربانیان ۲۸ کشور مختلف تعداد قربانیان این واقعه را بارها تصحیح کردند.
بیشتر بخوانید: فراز و نشیب تازه در مناسبات ایران و عربستان
در آخرین گزارش، خبرگزاری فرانسه از ۲۳۰۰ کشته خبر داد. این در حالی است که خبرگزاری فارس تعداد قربانیان فاجعه منا را ۲۴۳۱ نفر اعلام کرده است. ۴۶۴ نفر از قربانیان فاجعه منا، ایرانی بوده‌اند.
در برابر عربستان که از خود سلب مسئولیت می‌کند، جمهوری اسلامی به احکام فقه حنبلی که از پایه‌های وهابیت است اشاره می‌کند و واقعه منا را مشمول حکم "قتیل الزحام" دانسته و بیت‌المال و دولت عربستان را مسئول پرداخت دیه معرفی می‌کند.
خبرگزاری ایسنا به نقل از اطلاعات منتشر شده از سوی پژوهشکده حج و زیارت ایران میزان غرامت عربستان به بازماندگان قربانیان ایرانی را حدود ۱۳۱ میلیارد تومان اعلام کرده است. در گزارش ایسنا تعداد قربانیان فاجعه منا ۷۰۰۰ نفر اعلام شده است.
پژوهشکده حج و زیارت ایران با اشاره به میزان خون‌بها در عربستان اعلام کرده که بر اساس حکم فقهی "قتیل الزحام" دولت عربستان موظف است برای موارد قتل غیر عمد ۳۰۰ هزار ریال سعودی و برای موارد قتل عمدی ۴۰۰ هزار ریال سعودی خون‌بها بپردازد.
این در حالی است که عربستان از حیث حقوقی خود را موظف به پرداخت غرامت نمی‌بیند.
شکایات خانواده قربانیان
مقامات جمهوری اسلامی بارها وعده داده‌اند که شکایات خانواده‌های قربانیان فاجعه منا را پیگیری می‌کنند. وعده‌هایی که تا کنون عملی نشده‌اند.
قاضی عسکر، سرپرست حجاج ایرانی در همان زمان اعزام نخستین کاروان‌های حجاج ایرانی اعلام کرده بود که در گفت‌وگو با مقامات عربستان، مجددا موضوع پرونده حقوقی و پرداخت غرامت به بازماندگان ایرانی قربانیان منا را پیگیری می‌کند. او ابراز امیدواری کرده بود که این مسئله تا زمان حضور او در مکه و در جریان مراسم حج به نتیجه برسد.
سخنان سرپرست حجاج ایرانی برای بازماندگان قربانیان واقعه منا تازگی ندارد. پیش از او سعید اوحدی، رئیس سازمان حج و زیارت ایران وعده رسیدگی به شکایات خانواده‌های قربانیان منا را داده بود. وعده‌ای که توسط حمید محمدی، رئیس جدید سازمان حج و زیارت نیز تکرار شد.
بیشتر بخوانید: برخورد دوستانه وزیران خارجه ایران و عربستان در ترکیه
بنا بر گزارش گام نیوز، محمد الصاق، نماینده خانواده قربانیان واقعه منا درباره پیگیری شکایات آنان گفته است: «تا به امروز اتفاق خاصی در خصوص پیگیری وضعیت شهدای منا و احقاق حقوق آن‌ها صورت نگرفته است.»
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
نماینده خانواده قربانیان منا گفته که تلاش‌های مسئولان ایران بی‌اثر بوده است. بنا بر اظهارات او: «تنها تسهیلاتی که سازمان حج و زیارت برای خانواده‌های شهدا منا در نظرگرفت، دفن پیکرشهدا در گلستان شهدا بوده است و تحت پوشش بنیاد شهید قرار گرفتند و سازمان حج تنها مابه‌تفاوت حق بیمه خانواده شهدا را پرداخت می‌کند.»
عبور از منا
تلاش‌هایی که برای بهبود مناسبات دو کشور ایران و عربستان صورت می‌گیرند، پس از رفع پاره‌ای از محدودیت‌ها برای حجاج ایرانی و همچنین پس از ملاقات گذری ظریف و جبیر در استانبول سرعت زیادی گرفته است. برخی از ناظران بر این باورند که سیاست‌های غلط منطقه‌ای عربستان، رهبران این کشور را وادار به تغییر رویکرد خود در قبال ایران کرده است.
به عنوان نمونه سایت اصولگرای "خبرگزاری آریا" که توسط امیر محبیان راه‌اندازی شده است، علت تغییر رویکرد عربستان را در محاسبات غلط سیاسی این کشور در سوریه، بحران قطر و همچنین در جنگ فرسایشی یمن می‌داند.
صرف‌نظر از بحث پیرامون علل تغییر رویکرد عربستان در قبال ایران، می‌توان گفت که نشانه‌های بسیاری حاکی از تمایل به بهبود مناسبات دیپلماتیک دو کشور وجود دارد. ابراز تاسف محمدجواد ظریف درباره حمله به سفارت عربستان در تهران زمینه‌های بازگشایی نمایندگی‌های سیاسی دو کشور را تا حدودی مهیا کرده است. حال پرسیدنی است که آیا واقعه منا، برای رسیدن به سازش سیاسی بین دو کشور مانعی غیرقابل عبور است؟