خاورمیانه در سالی که گذشت: تلاش نافرجام برای دموکراسی

در پایان سال ۲۰۱۰، نگاهی به کشورهای عربی حوزه خاورمیانه نشان می‌دهد که این کشورها بیش از پیش درگیر معضل همیشگی خود در عدم وجود دموکراسی بودند. در این کشورها که عموما یا نظام پادشاهی دارند و یا ریاست جمهوری مادام‌العمر، حوادث زودگذری مانند انتخابات عراق نیز با طعم دموکراسی اتفاق می‌افتد که اندکی بعد به دلایل مختلف، دستاوردهای آن از بین می‌رود.

در این سال همچنین شاهد بودیم که نگرانی از برنامه‌ی هسته‌ای ایران باعث شد تا کشورهای غربی و در راس آنها آمریکا در صدد ایجاد کمربندی دفاعی در اطراف ایران برآیند که اوج این تحرک را در خرید تسلیحاتی شصت میلیارد دلاری عربستان از آمریکا دیدیم.

برای بررسی وضعیت کشورهای عربی خاورمیانه در سالی که گذشت، نگاهی خواهیم داشت به عربستان و مصر به عنوان رهبران سنتی کشورهای عربی و همچنین لبنان، عراق، سوریه، فلسطین و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس.

عربستان: آینده مبهم

پادشاهی عربستان در سال گذشته شاهد چهار موضوع اصلی بود که بیماری ملک عبدالله پادشاه این کشور در راس این موضوعات قرار داشت.

ملک عبدالله که از میانه سال ۲۰۱۰ از بیماری رنج می‌برد در تبلیغات گسترده دولت عربستان مبنی بر اینکه این بیماری جدی نیست، سرانجام در ۲۲ نوامبر برای مداوا عازم آمریکا شد. در آن زمان گفته شد که ملک عبدالله به خاطر ناراحتی کمر عازم آمریکا شده، اما اخبار پشت پرده حاکی از بیماری سختی داشت و دقیقا به همین خاطر بود که پس از آن بلافاصله جنگ قدرت در خاندان پادشاهی عربستان شروع شد.

گمانه‌زنی‌ها در مورد بیماری مرموز پادشاه عربستان با مشاهده ملک عبدالله بر روی صندلی چرخ‌دار به اوج خود رسید و سپس در حالیکه گفته می‌شد وی به زودی به عربستان باز می‌گردد؛ شاهد بودیم که وی تا پایان سال ۲۰۱۰ نیز آمریکا را ترک نکرد.

عربستان که وزنه‌ای جدی در میان کشورهای عربی به شمار می‌آید، از ابتدای تابستان ۲۰۱۰ به کمک سوریه و با پشتیبانی غرب، محوری موسوم به «سین ـ سین» (سعودی و سوریه) را تشکیل دادند که هدف اصلی آن مهار شرایط تنش‌بار حاکم بر لبنان بود، اما بیماری پادشاه عربستان این محور را دچار ضعف کرده و قدرت اصلی را به سوریه داد.

دولت ریاض در این سال شاهد موافقت پنتاگون با درخواست خرید تسلیحاتی کلانش شد، بطوریکه آمریکا موافقت کرد تا شصت میلیارد دلار تسلیحات به عربستان بفروشد. عربستان که از دید غرب، جزو کشورهای عربی میانه‌رو دسته‌بندی شده علاوه بر این خرید، موافقت غرب را برای تاسیس نیروگاه هسته‌ای نیز جلب کرد تا در ۲۵ اکتبر توافقنامه هسته‌ای با روسیه را امضا کند تا صاحب نیروگاه اتمی شود.

تحلیلگران عرب بر این باور هستند که این میزان از حمایت آمریکا از عربستان با هدف تقویت این کشور در برابر ایران صورت می‌گیرد.

مصر و انتخابات پارلمانی

مصر، دیگر کشور مهم عربی در سال ۲۰۱۰ شاهد آماده‌سازی فضا برای انتخابات ریاست جمهوری در سال ۲۰۱۱ و همچنین شاهد برگزاری انتخابات پارلمانی بسیار بحث‌برانگیزی بود.

حسنی مبارک رییس‌جمهور «مادام‌العمر» مصر که از ۱۹۸۱ تاکنون به مدت سی سال است رهبری این کشور را بر عهده دارد؛ خود را آماده می‌کند تا در ۸۳ سالگی برای ششمین بار نامزد ریاست جمهوری مصر شود؛ اما این موضوع اهمیت دارد که ممکن است نامزدی وی با مخالفت غرب مواجه شود. مبارک به همین دلیل فرزندش جمال را نیز وارد عرصه کرده تا چنانچه نتوانست بر کرسی ریاست جمهوری تکیه بزند، جمال جای او را بگیرد.

در این بین اما شخصیت دیگری در عرصه داخلی مصر ظهور کرده که کسی جز محمد البرادعی رییس سابق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیست. البرادعی در ابتدای حضور خود بلافاصله به عنوان رهبر آتی اپوزیسیون مورد توجه مردم و محافل رسانه‌ای قرار گرفت؛ اما اندکی بعد از سوی برخی گروه‌های داخلی مصر متهم شد که مدت‌هاست در این کشور حضور نداشته و از وضعیت مصر بی‌خبر است.

مصر در ۲۸ نوامبر شاهد برگزاری انتخابات پارلمانی بود که این انتخابات به مرحله دوم کشید شد. در حالیکه تمامی احزاب اپوزیسیون در انتخابات با شرکت ۲۴ درصد واجدان شرایط رای‌دهی، شکست خوردند؛ این حزب حاکم بود که اکثریت را از آن خود کرد.

تحلیلگران عربی بعد از انتخابات عنوان کردند که مبارک مشغول از میدان به در کردن تمامی رقبای خود با قدرت کامل و با استفاده از زور است، تا شرایط را برای انتخابات ریاست جمهوری آینده مهیا کند.

عراق: هشت ماه بدون دولت

با گذشت هفت سال از حمله آمریکا به عراق و سقوط دولت صدام حسین؛ عراق در سال ۲۰۱۰ شاهد برگزاری انتخابات پارلمانی بود که گفته می‌شد آزمون سخت دموکراسی در آستانه خروج کامل نیروهای آمریکایی از این کشور است.

در این انتخابات که در بهار ۲۰۱۰ برگزار شد، ائتلاف ایاد علاوی نخست‌وزیر اسبق عراق که ائتلافی کم و بیش سکولار بود به پیروزی رسید و ائتلاف «دولت قانون» به ریاست مالکی دوم شد.

در حالیکه مطابق قانون اساسی عراق باید ایاد علاوی مامور تشکیل دولت جدید می‌شد؛ اما اختلافات سیاسی در عراق و دخالت کشورهای خارجی تاثیرگذار مثل ایران و آمریکا باعث شد تا تشکیل دولت هشت ماه به طول بیانجامد و سرانجام بار دیگر نوری المالکی به نخست‌وزیری عراق انتخاب شود.

پس از کشمکش‌های فراوان قرار شد تا شورایی به نام «شورای عالی استراتژیک» تشکیل شده و ریاست آن بر عهده ایاد علاوی گذاشته شود؛ اما بحث اصلی بر سر این است که آیا این شورا اختیارات اجرایی نیز داشته باشد یا صرفا نقش یک نهاد مشورتی را ایفا کند. به نظر می‌رسد در سال ۲۰۱۱، عراق علاوه بر موضوع خروج نیروهای آمریکایی، با این مبحث قانونی نیز دست و پنجه نرم کند.

لبنان و تنش بی‌پایان دادگاه رفیق حریری

لبنان در سال ۲۰۱۰ و در حالیکه می‌رفت تا با آرامش سیاسی نسبی پس از پیمان دوحه و سپس نخست‌وزیری سعد حریری مواجه شود؛ با طوفانی به نام رای مقدماتی دادگاه بین‌المللی رسیدگی به ترور رفیق حریری مواجه شد.

شنیده‌های رسانه‌ای و خبرهای درز یافته حاکی از این است که در این رای مقدماتی و پس از پنج سال تحقیق، افرادی از حزب‌الله متهم به دست داشتن در ترور رفیق حریری خواهند شد.

این امر باعث شد تا حزب‌الله به شدت علیه دادگاه موضع گرفته و عملا روند فعالیت سیاسی در لبنان را با بن‌بست مواجه شد، بطوریکه چند ماه آخر سال، مجلس و دولت قادر به تصویب هیچ امری نبودند.

تنش در مورد دادگاه با بازرسی بازجویان بین‌المللی از مطب یک پزشک زن در محدوده تحت کنترل حزب‌الله واقع در حومه جنوبی بیروت، به اوج خود رسید. بازجویان ضمن بازدید از این مطب، پرونده‌های موجود در آن را مورد مطالعه قرار دادند که این امر با حمله برخی از حضار در مطب به بازپرسان و ضرب و شتم آنها همراه شد و سید حسن نصرالله دبیرکل حزب‌الله نیز بلافاصله پس از آن در یک موضعگیری جدی اعلام کرد که هر دستی که به طرف مقاومت دراز شود را قطع خواهد کرد.

در واپسین روزهای سال ۲۰۱۰ نیز آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران در یک موضعگیری صریح اعلام کرد که ایران، دادگاه بین‌المللی و رای آن را برسمیت نمی‌شناسد که این امر نیز تنش‌های سیاسی را در لبنان ایجاد کرد.

در هر حال میانجیگری سوریه و عربستان در لبنان، تا واپسین روزهای سال ادامه داشته و همین امر بود که باعث شد تا از انفجار در لبنان جلوگیری شود.

خلیج فارس: موفقیت اقتصادی، وجهه بین‌المللی

کشورهای عربی خلیج فارس که چندین سال است، هدف خود را در سرمایه‌گذاری اقتصادی خلاصه کرده‌اند، در این سال نیز به این روند ادامه داده و به نوعی ثمره سال‌های سرمایه‌گذاری خود را دریافت کردند؛ بطوریکه پیامدهای ناگوار بحران اقتصادی جهانی دامنگیر آنها نشد.

کشورهایی چون امارات، کویت، بحرین و قطر روز به روز شاهد پیشرفت اقتصادی بیشتری هستند و در کنار آن وجهه جهانی نیز برای خود کسب کرده‌اند. در این بین کشور کوچکی همچون قطر نیز با راه‌اندازی شبکه خبری «الجزیره» موفق شده تا تبدیل به قطبی سیاسی در جهان عرب شده و در روند میانجیگری‌ها دخالتی جدی داشته باشد.

از مهم‌ترین حوادثی که کشورهای حاشیه خلیج فارس در سال ۲۰۱۰ با آن روبرو شدند، موافقت فدراسیون جهانی فوتبال (فیفا) در ماه دسامبر، با میزبانی قطر برای جام جهانی ۲۰۲۲ بود که جشنی عمومی را در قطر و برخی از دیگر کشورهای همسایه آن ایجاد کرد.

خاورمیانه در پایان سال ۲۰۱۰ تغییر چندانی نکرد. هنوز هم این منطقه خاستگاه جریان‌های اصول‌گرا و تندروی اسلامی و تلاش برای نیل به دموکراسی و همچنین اهمیت جهانی ناشی از وجود نفت و کشوری به نام اسراییل در آن است.

علی مهتدی
تحریریه: مصطفی ملکان