سینمای ترکیه در گذرعشق و انتقام
۱۳۸۹ مهر ۲, جمعه
وقتی کارگردان تُرک، سمیح کاپلان‌اوغلو، در شصتمین جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم برلین، جایزه‌ی "خرس طلایی" را به‌خاطر فیلم "عسل" از آن خود کرد، اغلب منقدان، موفقیت او را نشانه‌ی زنده بودن سینمای مؤلف اروپا ارزیابی کردند و نوشتند که مرز رقابت‌های سینمایی این قاره، جابه‌جا شده و به حیطه‌ی کشور ترکیه رسیده است.
البته برلین، "کاشف" کاپلان‌اوغلو و استعداد سینمایی او نبود؛ فیلم "شیر" این کارگردان ۴۷ ساله‌ی ازمیری، پیشتر در سال ۲۰۰۸ نامزد دریافت "شیر طلایی" در جشنواره‌ی ونیز شده بود و از این‌رو نام کاپلان‌اوغلو، دست‌کم برای دست‌اندرکاران سینما طنینی ناآشنا نداشت.
سینمای ترکیه و آلمان
با این‌حال آلمان در روند پاگیری هنر هفتم در این کشور، نقش بسزایی بازی کرده است.
اولین کسی که تماشاگران کنجکاو این سرزمین را با دنیای جادویی فیلم آشنا کرد، یک آلمانی بود: زیگموند واینبرگ. این یهودی علاقمند به عکاسی، حدود یک‌سال پس از تهیه‌ی اولین فیلم دنیای سینما در فرانسه با عنوان "ورود قطار به ایستگاه"، ساخته‌ی برداران لومیر، این فیلم را در آخرین روز دسامبر سال ۱۸۹٥، در کافه‌ای در "گالاتا‌سرای" امروز استانبول به نمایش درآورد و با این کار، زمینه‌ی ورود و پاگیری صنعت فیلم‌سازی در این کشور را فراهم ساخت. برج "گالاتا‌سرای" که اکنون در مرکز خیابان "ایستیقلال" استانبول قرار دارد، هنوز بلندترین برج در اولین و مهم‌ترین محله‌ی فرهنگی این شهر تاریخی، "بیگ اوغلو"، است.
هر روز هزاران گردشگر شرقی و غربی از راه‌پله‌های باریک برج گالاتا‌سرای بالا می‌روند، تا چشم‌انداز مسحورکننده‌ی شهر را در کنار دریای مرمره به تماشا بایستند. از فراز این برج، بقایای خیابان معروف "یشیل چام" هم که اولین شرکت‌های فیلم‌سازی ترکیه در آن تأسیس شدند، پیداست. به دلیل کثرت این شرکت‌ها و رفت و آمد دست‌اندرکاران بنام سینما در این خیابان، "یشیل چام" در ادبیات سینمایی این کشور، عنوانی برابر با هالیوود در سینمای آمریکا یا بالیوود در سینمای هند را یدک می‌کشد. در سال‌های شکوفایی "یشیل چام"، بین دهه‌های ۵۰ و ۷۰، سالانه بیش از ۲۵۰ فیلم در ترکیه ساخته می‌شد.
اولین فیلم تُرکی
نقش زیگموند واینبرگ در شکل‌‌بخشی به "یشیل چام" به عنوان مرکز سینمایی بسیار چشمگیر بود. او تقریباً دو دهه پس از نمایش فیلم برداران لومیر از سوی وزیر جنگ وقت، انور پاشا، به مدیریت "اداره‌ی مرکزی سینمایی ارتش" برگزیده شد. واینبرگ در این نهاد که در سال ۱۹۱٥ بنیاد گذاشته شد، تنها به تهیه‌ی فیلم‌های "جنگی" و نیز مستندهایی با موضوع سفرهای امپراتوران به ترکیه بسنده نکرد، بلکه علاقه‌ی وزیر جنگ را به ساختن فیلم‌های غیرمستند و داستانی هم برانگیخت.
با این‌حال اولین فیلم ُترکی‌ای که تهیه شد، مستندی درباره‌ی رویدادها و ویرانه‌های جنگ بود که در نوامبر سال ۱۹۱٤ از سوی یک افسر ارتش ترکیه ساخته شد: فواد اوزکینای که در روزهای نخست جنگ جهانی اول در لباس افسری خدمت می‌کرد، ولی دیرتر ترجیح داد به جای در دست گرفتن اسلحه، با دوربین فیلمبرداری کار کند. روز نمایش این فیلم در تاریخ سینمای ترکیه که از ابتدا تا کنون ۷ دوره‌ی مهم را دربرمی‌گیرد، به عنوان روز تولد سینمای واقعی تُرک ثبت شده است.
آموزش کارگردان و هنرپیشه
در دوره‌های نخست پاگیری این صنعت در ترکیه، سهم آلمان در امر آموزش و پرورش دست‌اندرکاران آن نیز بی‌اهمیت نبود. یکی از کارگردانان و هنرپیشگانی که نقشی تعیین‌کننده در رشد هنر سینما در ترکیه بازی کرده است، محسن ارطغرل، هنرمند معروف تئاتر بود که تا سال ۱۹۱٦ در آلمان فعالیت‌های هنری خود را پی می‌گرفت. او پس از بازگشت به ترکیه و دایر کردن شرکت تولید فیلم "کمال"، پی‌درپی سه فیلم داستانی روانه‌ی بازار کرد. تاریخ سینمای ُترک با این فیلم‌ها به دوره‌ی جدیدی از تحول پا گذاشت.
دستمایه‌ی اولین فیلم محسن ارطغرل با عنوان "پیراهنی از آتش"، جنگ رهایی بخش ملی ترکیه به رهبری مصطفی آتاتورک بود. در این فیلم زنان تُرک، برای اولین بار جلوی دوربین قرار گرفتند و به ایفای نقش پرداختند. حضور زنان در عرصه‌ی سینما، پیامد مستقیم برقراری نظام جمهوری در سال ۱۹۲۳ در ترکیه بود که قانون اساسی آن، حق اشتغال زنان را تضمین می‌کرد.
کودتای نظامی، آغاز جنبشی سینمایی
رشد و گسترش صنعت سینما در ترکیه، حتی پس از نخستین کودتای ارتش در سال ۱۹۶۰ علیه دولت عدنان مندرس، نخست‌‌وزیر وقت، همچنان ادامه داشت. در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۷۰ که دوره‌ی چهارم تاریخ سینمای تُرک را رقم می‌زند، تولید فیلم حتی افزایش یافت؛ تنها در سال ۱۹٦۱، ۱۱۳ فیلم ساخته شد.
در پی کودتای نظامی ارتش، روند فکری جدیدی با عنوان "جنبش واقع‌گرایی اجتماعی" در سینمای ترکیه شکل گرفت. نماینده‌ی بارز این جنبش سینمایی، کارگردان نوگرای این کشور، متین ارکسان بود که خطوط اصلی مفاد این حرکت اجتماعی را برای اولین بار در فیلم "آن سوی شب‌ها"ی خود مطرح کرد. همین کارگردان متعهد که در سال ۱۹۲۹ در شهر چنداله ترکیه به دنیا آمده، توانست در سال ۱۹۶۴ با نمایش فیلم "تابستان بی آب" خود در جشنواره‌ی بین‌المللی فیلم برلین، تحسین هیئت داوران را برانگیزد و خرس طلایی این فستیوال را به عنوان "بهترین فیلم" از آن خود کند. ارکسان در فیلم "تابستان بی آب"، به مقوله‌ی عشق به جنس مخالف در قالب داستانی درام و پرکشش بین دو روستایی، با دیدی اجتماعی و نوگرایانه می‌پردازد.
رکود سخت‌جان
شکوفایی سینمای ترکیه با شکل‌گیری سینمای تجاری در این کشور در سال ۱۹٦٥، دچار رکود شد. پس از آن، پدیده‌ی تازه‌به‌بازار راه‌یافته‌ی تلویزیون، نمایش فیلم‌های ارزان هالیوودی، کُپی‌برداری از تولیدات کلیشه‌ای غرب، ساخت کُمدی‌های سطحی و... صنعت سینمای ترکیه را با بحران جدی روبرو ساخت. با این که این فیلم‌ها موضوع‌های کلاسیک جهان سینما، از جمله عشق و انتقام و خیانت را دستمایه قرار می‌دادند، به دلیل سطح نازل پرداخت سینمایی، به تدریج جاذبیت خود را از دست دادند. این رکود تا سال‌های نخستین دهه‌ی هشتاد همچنان ادامه داشت. با شروع دوره‌ی هفتم تاریخ سینمای تُرک که سال‌های اولیه‌ی دهه‌ی نود تا به امروز را در برمی‌گیرد، روند برطرف‌کردن پیامدهای این بحران نیز آغاز شد. در نتیجه‌‌ی این اقدامات، شمار فیلم‌هایی که تعدادشان در دهه‌ی گذشته، سالانه از یک دوجین هم تجاوز نمی‌کرد، در سال ۲۰۰۹، به رقم چشمگیر ۶۰ فیلم در سال رسید. ترکیه در راه غلبه بر این بحران سخت‌جان بود...