شمال عراق در معرض خطری "صدبار مخرب‌تر از داعش"
۱۳۹۶ مرداد ۲۵, چهارشنبه
روزنامه آلمانی "فرانکفورتر آلگماینه" در پی بازدید از سد موصل در عراق گزارشی به قلم مارکو زلیگر ارائه داده است.
هشدارها در مورد امکان فروریزی این سد و تخریبی در حد "ویرانی‌های ناشی از انفجار هسته‌ای" خبرنگاران این روزنامه را به عراق و دیدار از این سازه کشاند؛ سازه‌ای که این روزنامه از آن به عنوان "خطرناک‌ترین سد جهان" یاد کرده است.
مصطفی هاجر، فرمانده پیشمرگه‌های کرد می‌گوید بعد از انتشار گزارشی در مورد سد موصل در ژانویه ۲۰۱۷ در مجله معتبر "نیویورکر" پی برد حمله‌ای که در اوت ۲۰۱۴ رهبری‌اش را بر عهده داشت تا چه اندازه مهم بوده است. پیشمرگه‌های کرد در این نبرد سد موصل را از اشغال ۱۰ روزه داعش خارج کردند.
بیشتر بخوانید:نبرد موصل تا کنون ۴۵ هزار آواره بر جای گذاشته است
جو بایدن، معاون رئیس‌جمهور وقت آمریکا بعد از این پیروزی شخصا از دولت خودمختار اقلیم کردستان در اربیل عراق تشکر کرد. در گزارش نیویورکر نوشته شده بود، بعد از اشغال سد موصل توسط گروه "دولت اسلامی" (داعش) تمامی کارگرهای سد پا به فرار گذاشتند. فاجعه‌ای بزرگ با ابعادی بسیار گسترده همه را تهدید می‌کرد، چرا که "به‌ندرت می‌توان سدی در جهان را یافت که خطرناک‌تر از سد موصل باشد."
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
دولت آمریکا می‌دانست که ثبات سد باید روزانه کنترل شود و اقدامات لازم انجام گیرد، در غیر این صورت سد با خطر شکستن روبرو خواهد شد و سیلابی عظیم عراق را در بر خواهد گرفت که "صد بار از مخرب‌تر از داعش خواهد بود."
واشنگتن به همین دلیل از دولت اقلیم کردستان خواست سد را هر چه زودتر پس بگیرد. مصطفی هاجر می‌گوید: «خوانده‌ام که اگر سد بشکند سیلی با ارتفاع ۲۰ متر می‌تواند به راه بیافتد، موصل به چشم بر هم زدنی نابود می‌شود و بغداد چهار متر زیر آب می‌رود. کسی که تصمیم گرفت اینجا سد بسازد باید دیوانه بوده باشد.»
در آوریل سال ۱۹۸۵ مهندسان آلمانی و ایتالیایی رودخانه دجله را پشت دیواری به طول سه و نیم کیلومتر و ارتفاع حدود ۱۳۵ متر مهار کردند و در مخزنی انباشتند در حدود بزرگی دریاچه کنستانس که مساحتی بالغ بر ۵۳۹ کیلومتر مربع دارد. سد موصل که پهنای آن در پاره‌ای قسمت‌ها به ۷۰۰ متر می‌رسد می‌تواند بیش از ۱۱ میلیارد متر مکعب آب ذخیره کند. سد موصل از بزرگ‌ترین سدهای خاورمیانه است.
به نوشته نیویورکر، چند هفته بعد از بازپس‌گیری این سد چند مهندس ارتش آمریکا در بازدید از آن در فاصله‌ای نه چندان دور از رودخانه، دری یافتند که به راهرویی باز می‌شد و در ورودی یک تونل در پایه دیوار سد پایان می‌گرفت. آنچه که آن‌ها در آن‌جا دیدند زنگ خطر را به صدا در آورد: دیگر سئوال بر سر شکستن یا نشکستن سد نبود بلکه پرسش این بود که "چه زمانی سد خواهد شکست."
در این گزارش آمده که با شکستن سد، شهر میلیونی موصل در عرض کم‌تر از چند ساعت زیر امواج خیزابی فرو می‌رود که همه چیز را ویران می‌کند. چند روز بعد بغداد، پایتخت عراق که در ۴۰۰ کیلومتری جنوبی موصل واقع شده در فاضلابی از آب، روغن، مدفوع، آوار، جسد و لاشه جانواران مدفون خواهد شد و حدود یک و نیم میلیون نفر در معرض مرگ قرار خواهند گرفت.
سد موصل، پروژه‌ای با مشارکت آلمانی‌ها
سد عریض موصل در فاصله میان سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۶ با همکاری حدود ۶۰ مهندس شرکت هوختیف آلمان ساخته شد. کلمنز ورمرت از آخرین مهندسان آلمانی است که در آن پروژه شرکت داشته و هنوز نیز مشغول به کارست. ورمرت پروژه موصل را اولین کار بزرگ خود در طول ۳۵ سال فعالیت می‌داند.
کمی پیش از آن که شرکت‌های آلمانی و ایتالیایی با سرپرستی شرکت هوختیف آلمانی قرارداد این سازه را در سال ۱۹۸۰ با دولت عراق امضا کنند ارتش صدام حسین، رئیس‌جمهور وقت عراق به ایران حمله کرد.
از نخستین کلنگی که برای ساخت سد بر زمین زده شد محافظان در ارتفاعات اطراف سد اوضاع را می‌پاییدند تا از سد در برابر حملات احتمالی جنگنده‌های ایرانی محافظت کنند.
پیشینه هشدارها به روس‌ها می‌رسد
اولین هشدار در سال‌های دهه ۱۹۵۰ بعد از بررسی زمین‌شناسان روسی در منطقه مسیر رودخانه در بالادست شهر موصل داده شد. روس‌ها گفتند، منطقه تنها به صورت مشروط مناسب ساخت یک سد است. زمین این منطقه در سطحی پایین قرار دارد و توسط کوه‌ها محاصره شده است. لایه زیرین زمین از سنگ گچ قابل حل تشکیل شده و مشکل‌زاست. اگر آب با این سنگ‌ها برخورد کند حفره‌های بزرگی به بزرگی غار پدید خواهد آورد.
کارشناسان اتحاد جماهیر شوروی سابق هشدار داده بودند که این حفره‌های غارمانند ممکن است زیر بار وزن هزاران کیلوگرمی دیوار سد در هم بشکنند و سد به مرور زمان بی‌ثبات‌تر شود. آن‌ها توصیه کرده بودند که از ساختن سد در این منطقه پرهیز شود.
حدود ۲۰ سال بعد یک کنسرسیوم مهندسی از سوئیس به نتیجه دیگری رسید. این کنسرسیوم از سوی صدام حسین مأموریت یافت تا با کار بر روی یک طرح، چگونگی ساخت سدی بر روی دجله در شمال عراق را روشن سازد. صدام مایل بود سد ساخته شود. دجله که در زمستان مملو از آب برف‌های ذوب‌شده می‌شد، زمین‌ها و مناطق اطراف را سیراب می‌کرد اما در تابستان آب آن چنان کم می‌شد که محصولات کشاورزی نابود می‌شدند.
صدام حسین می‌خواست به رغم جنگ هر جور که شده سد را بسازد و آبرسانی منطقه را منظم کند. او می‌خواست با وجود هشدارها سد را درست در همین منطقه بسازد. کلمنز ورمرت می‌گوید: «ما مطمئن بودیم که لایه گچی زمین تا زمانی که سد به صورت منظم تحت نظارت و رسیدگی باشد مشکل‌ساز نخواهد بود.»
پرسنل شرکت هوختیف آلمان همراه با مهندسان ایتالیایی، اتریشی و یوگسلاویایی کمپی را در منطقه برای ساخت سد بنا کردند که شامل مدرسه، سینما، استخر و یک رستوران می‌شد. چند کیلومتر آن طرف‌تر سکونت‌گاه کارگران چینی، پاکستانی، هندی و تایلندی بنا شد که حدود ۱۰هزار نفر را در خود جای می‌داد. درست موقعی که چیزی به پایان کار نمانده بود دولت عراق ناگهان خواستار ایمن‌سازی سد در مقابل بمباران شد.
در پاسخ به این درخواست، کنسرسیوم ساخت سد تصمیم گرفت تخته‌سنگ‌هایی چند تنی را بر روی تاج سد نصب کند.
بمباران سد
سد موصل دو بار بمباران شد، اما نه توسط ایرانی‌ها بلکه توسط آمریکایی‌ها. در سال ۱۹۹۱ نیروی هوایی آمریکا پست برق در حاشیه سد موصل را بمباران کرد تا برق‌رسانی در عراق مختل شود. آن موقع آمریکایی‌ها مشغول نخستین جنگ خود علیه صدام حسین بودند.
در سال ۲۰۱۴ آمریکایی‌ها باز هم وارد عمل شدند و این بار در حمایت از پیشمرگه‌های کرد برای بازپس‌گیری سد موصل مواضع داعش را بمباران کردند. دیوار سد در هر دو بار سالم باقی ماند. با وجود این جنگ در سه دهه اخیر و پیامدهایش سد موصل را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.
بیشتر بخوانید: اوباما بازپس‌گیری سد موصل را تایید کرد
تصاویر ماهواره‌ای ارتش آمریکا از سد موصل و اطراف آن حاوی دایره‌های قرمزرنگی است. این دایره‌ها نشانگر فروچاله‌هایی‌اند که زمانی که یک حفره زیرزمینی فرو بریزد به صورت غیر مترقبه پدیدار می‌شوند. تنها با رسیدگی دائم به سد است که می‌توان از پیدایش این فروچاله‌ها جلوگیری کرد. در همان زمان ساختن سد نیز سیمان را برای جلوگیری از نفوذ آب و تضعیف سد به لایه‌های زیرین و عمیق زمین تزریق می‌کردند.
ورمرت، مهندس آلمانی می‌گوید، این مسئله در مورد تمامی سدها صادق است و تا زمانی که آب به آرامی جریان دارد مشکلی وجود نخواهد داشت. اما تصاویر فروچاله‌ها در گزارش ارتش آمریکا نشان می‌دهد که این موضوع در زمانی که سد در دست داعش بود صدق نمی‌کرد، چون نظارتی بر سد وجود نداشت و پایه‌های سد موصل احتمالا به شدت تضعیف شده‌اند.
اما مدیر اداره عراقی سرپرستی سد این موضوع را تکذیب می‌کند و می‌گوید، آمریکایی‌ها اغراق می‌کنند و اوضاع آنقدرها که در این گزارش نوشته شده بحرانی نیست.
روزنامه فرانکفورتر آلگماینه می‌نویسد، با این حال بعد از انتشار گزارش یادشده در ژانویه ۲۰۱۷،مصاحبه با مهندسان مسئول سد موصل ممنوع اعلام شد. یک افسر کرد در اربیل گفت، بغداد می‌ترسد که در صورت ادامه چنین گزارش‌هایی جمعیت ساکن در پای دجله وحشت‌زده شوند.
عطیه محمود، سرمهندس سد موصل نیز که از شروع بهره‌برداری سد از ۳۱ سال پیش در این حوزه مشغول کار بوده می‌گوید: «وضعیت سد خوب است.» او بیش از این چیزی نمی‌گوید، چون "می‌تواند خطرناک شود."
از او سئوال می‌شود، منظورش از "خطرناک چیست." می‌گوید، هر وقت پول ته می‌کشد بازرسان آمریکایی اتهام بی‌ثباتی سد را مطرح می‌کنند تا دولت عراق بتواند از وام‌های بین‌المللی بهره‌مند شود.
سد موصل از یک سال پیش که بانک جهانی به عراق وامی یک میلیاردی داد، تحت نظارت یک شرکت ساخت و ساز ایتالیایی قرار گرفته تا به لایه‌های زیرزمینی آن، بتون ویژه تزریق شود. روزنامه فرانکفورتر آلگماینه می‌نویسد، تلاش برای گفت‌وگو با سرپرست تیم مهندسی ایتالیایی بیهوده بود و او حاضر به مصاحبه نشد.
در ۲۰ کیلومتری سد موصل، جنگ علیه داعش جریان دارد. روزنامه فرانکفورتر آلگماینه می‌نویسد، در این شرایط آیا این گزارش ارزش آن را داشت که چنین خطری به جان خریده شود؟
این روزنامه آلمانی ادامه می‌دهد: «آیا اکنون می‌دانیم که این سد حقیقتا خطرناک‌ترین سد جهان است؟ نه نمی‌دانیم. اما می‌دانیم یک سرمهندس عراقی وجود دارد که می‌گوید، سد موصل در بهترین وضعیت است و از ما می‌خواهد از او نقل قول نکنیم.»
فرانکفورتر آلگماینه می‌نویسد: «و ما می‌دانیم، کارگران ایتالیایی که در ازای وجهی میلیاردی باید به سد ثبات ببخشند حاضر به صحبت کردن راجع به وضعیت دیوار سد نیستند. و یک چیز دیگر: کلمنز ورمرت، مهندس راه و ساختمان آلمانی نیز که می‌توانست راجع به وضعیت سد توضیحاتی کارشناسی بدهد به این دلیل که کارفرمایش او را منع کرد حاضر به اظهار نظر نشد.»
نتیجه گزارش این است: «چرا شرکت هوختیف نمی‌خواهد در این مورد چیزی ارائه دهد. شاید، به این خاطر که وضعیت سد واقعا اسفناک است و این موضوع نباید به شرکتی ربط داده شود که حدود ۳۰ سال پیش به عنوان پیمانکار اصلی سد موصل را تحویل داد.»