شیلر چگونه به زبان فارسی راه یافت؟
۱۳۸۸ آبان ۱۸, دوشنبه
تاریخچه‌ی ترجمهی آثار شاعر آلمانی فریدریش شیلر (۱۷۵۹-۱۸۰۵) به فارسی، در میان سایر ادبیان آلمانی‌زبان جایگاه ویژه‌ای دارد. برخلاف تصور رایج، نه گوته، بلکه شیلر،نخستین شاعر آلمانی‌زبانی است که اثری مدون از او به فارسی ترجمه شده است.
نخستین ترجمه‌ها از گوته در فاصله‌ی سال‌های ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۵ هجری شمسی ثبت شده‌اند، یعنی نزدیک به ۱۸ سال پس از انتشار نخستین ترجمه از شیلر که تقریباً همزمان با کارهای مشابه در جهان عرب صورت گرفته است.
در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۰۳-۱۹۰۵ (۱۲۸۲ تا ۱۲۸۴) از میان سرایندگان آلمانی‌زبان آثار شیلر به عربی نیز ترجمه شده بود. یوسف اعتصام الملک، پدر پروین اعتصامی، شاعر اجتماعی‌سرا، از آغازگران و پیشروان ترجمهی ادبی در ایران بوده است.
او نخستین بار کتابی از شیلر را با نام "خدعه و عشق" در سال ۱۲۸۵، مدت کوتاهی پس از ساخت مدرسه‌ی دارالفنون و آغاز رسمی ترجمهی آثار غربی، از زبان فرانسه به فارسی ترجمه کرد. این ترجمه شروع پذیرش و شناخت شیلر در زبان فارسی است.
یوسف اعتصامی همزمان می‌کوشید با برگرداندن آثار مهمی از ادبیات اروپا خوانندگان را با نویسندگان غربی آشنا کند. او برای معرفی نویسندگان برجسته‌ی اروپا، رمان بزرگ "بینوایان" اثر ویکتور هوگو را نیز به فارسی برگرداند.
ترجمهی فرانسوی "خدعه و عشق" نیز به نوبه‌ی خود کاری بود از الکساندر دوما (۱۸۰۲-۱۸۷۰)، نویسنده‌ی فرانسوی که خود رمان‌های اخلاقی و قطعه‌های اجتماعی بسیاری نیز نوشته بود. مبنای راه یافتن این کتاب به جهان عرب نیز همین ترجمهی فرانسوی بوده که البته سه سال زودتر از نخستین ترجمه به فارسی نظر مترجمان عرب را جلب کرده است.
سالشمار ترجمهی آثار شیلر
یکی از علت‌های چیرگی زبان‌های فرانسه و انگلیسی در دهه‌های پایانی دوران قاجار، تلاش‌های این دو کشور برای یافتن مستعمره‌هایی در کشورهای شرقی بود که ناگزیر کشورهای مقصد را با زبان این نورسیدگان نیز درگیر می‌کرد.
اروپا در فاصله‌ی سال‌های ۱۷۸۹ تا ۱۸۴۸ شاهد دگرگونی‌هایی گسترده، از جمله انقلاب صنعتی بزرگ انگلیس (۱۷۵۸) و انقلاب سیاسی فرانسه (۱۷۸۹) بود که کشورهای خاورمیانه را نیز رفته‌رفته درگیر پیامدهای آنها کرد. شعارهای انقلاب مشروطه‌ی ایران و ساخت دارالفنون نیز با این دو انقلاب بزرگ در غرب ارتباط دارند.
در این دوران آلمان مستعمره‌ای در کشورهای خاورمیانه و شرق دور نداشت. بنابراین طبیعی بود که در ایران که زیر نفوذ انگلیس، روسیه و فرانسه قرار داشت، تا سال ۱۲۸۵ آلمانی‌دان‌های آنچنانی‌ای نبوده باشند که آثار نویسندگان این زبان را مستقیماَ ترجمه کنند. البته ترجمه از زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و اندکی بعد آلمانی و همچنین تماس زبان فارسی با این زبان‌های غربی از زمان ساخت دارالفنون و حرکت ترجمه برای تغییر ساختارهای فرهنگی و اجتماعی آغاز شد.
زبان‌های کوچکی مانند فارسی هنوز در موقعیت تاریخی و فرهنگی و اجتماعی‌ای قرار دارند که ترجمه از زبان‌های بزرگ یا تولیدگر در عرصه‌های علمی و فرهنگی و یادگیری آنها، از راه‌های ماندن گویشوران این زبان‌ها در جریان پرشتاب توسعه در عرصه‌های پیش‌گفته است.
پس از مدتی در سال ۱۳۰۹ بزرگ علوی، که او را با بیشتر با رمان "چشم‌هایش" و "فرهنگ لغت فارسی-آلمانی" یونکر-علوی می‌شناسند، اثر دیگری از شیلر را با نام "دوشیزه اورلئان" مستقیماَ از آلمانی برگرداند. اندکی بعد در سال ۱۳۱۱ عبدالحسین میکده نیز "ماری استوارت" و در سال ۱۳۳۶ دو نمایشنامه‌ی دیگر شیلر "راهزنان" و "توطئه‌ی فیسکو در جنووا" را ترجمه کرد. خانم باتمانقلیچ نیز در سال ۱۳۲۴ نمایشنامه‌ی "معمای توراندخت" او را به فارسی برگرداند تا زنان مترجم نیز نقش خود را در ترجمهی آثار شیلر ایفا کرده باشند.
ترجمهی "دون کارلوس" و "ویلهلم تل"، دو اثر معروف دیگر این شاعر آلمانی را در سال ۱۳۳۴ نویسنده‌ی پیشکسوت ایرانی، محمدعلی جمال‌زاده، منتشر کرده که خود نیز نقش مهمی در پیشرفت داستان کوتاه فارسی داشته است. از این نظر شیلر این بخت را داشته است که نویسندگانی چون بزرگ علوی و جمال‌زاده آثار مهم او را به فارسی ترجمه کرده‌اند. افزون بر این، شعرهای پراکنده‌ی دیگری نیز در نشریه‌های ادبی گوناگون از او منتشر شده‌اند.
ترجمهی رساله‌ی نظری شاعر
اما شیلر رساله‌ها و نوشته‌های نظری‌ای نیز دارد که یکی از آنها با نام "دولت آزادی و فرزانگی" از آخرین آثاری است که محمود عبادیان، استاد سابق فلسفه در دانشگاه علامه طباطبایی، در سال ۱۳۷۷ آن را ترجمه کرده است که عنوان اصلی آن "نامه‌هایی در باب تربیت زیبایی‌شناختی انسان" بوده است.
ایده‌ی پیش‌زمینه‌ی این کتاب، حساس کردن و تعمیق و تربیت حس زیبایی‌شناسانه‌‌ی انسان بوده است. این ترجمه به گونه‌ای پاسخ مترجم به نیاز جامعه برای تربیت زیبایی‌شناختی به منظور دستیابی به آزادی سیاسی بوده که در زمان نگارش این رساله در ابتدای قرن نوزدهم میلادی از سوی شیلر نیز مد نظر بوده است.
وفاداری این شاعر به ایده‌ی "آزادی و برابری" در شعرها و نوشته‌هایش انسانی که با تجربه‌ی او از انقلاب فرانسه و همدورانی با آن بی‌ارتباط نبوده، قابل توجه است.
شیلر در عرصه‌ی عمومی
در کتاب‌های آموزشی ادبیات فارسی در ایران نام شیلر دست کم دو بار پیش می‌آید و دانش‌آموزان دبیرستانی دست‌کم دو بار نام او را می‌شنوند: ایرج میرزا شعر "قلب مادر" را تحت تأثیر "هدیه‌ی عاشق" سروده‌ای از شیلر نوشته که در کتاب‌های ادبیات فارسی دوره‌ی دبیرستان گنجانده شده است و قطعه‌ی ادبی "مسافر" نیز که در اصل ترجمهی شعری است با نام "عظمت جهان" Die Größe der Welt))، همین وضع را دارد.
دانشجویان رشته‌های زبان و ادبیات آلمانی و مترجمی نیز در مواد درسی خود آنجا که به ادبیات آلمان و تاریخ آن می‌پردازند، شعرها و قطعه‌هایی از این شاعر را بررسی می‌کنند. ترجمهی مهم‌ترین نوشته‌های ادبی شیلر در فاصله‌ی سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۳۷۷ بیش از یک قرن پیشینه را در زبان فارسی به او اختصاص می‌دهد.
تاکنون نمایشنامه‌هایی نیز در ایران از شیلر بر پرده رفته است که از جمله‌ی آنها می‌توان به دون کارلوس در سال ۱۳۵۵ اشاره کرد. در سال ۱۳۸۴ در جشنواره‌ی بین‌المللی تئاتر، نمایشنامه‌ای با نام "یوهانا" با سرپرستی آنیا گرونر و بازیگری کلاودیا ویدمر بر پرده رفت که در واقع برداشت و تقلیدی بود از دوشیزه اورلئان شیلر.
«امر به رشد ذهنی و بلوغ ذاتی انسان»
شیلر در شعر کوتاهی با نام "کودک و گهواره" می‌گوید:
«نوزاد شادمانم...
گهواره شد برایت مأوای بی‌کرانه
انسان شوی، شود تنگ دنیای بی‌کرانه!»
این شعر کوتاه به گونه‌ای آشکار خواست شاعر را برای "توسعه‌ی ذهنی و درونی انسان" و خودشکوفایی او بیان می‌کند. اما پیش‌فرض چنین امری داشتن تصویری مثبت از ذات انسانی است که شیلر از دید منتقدان خود، از آن برخوردار بوده است؛ آن هم در پایان قرن هجدهم و آغاز قرن نوزدهم که اروپا در آن جنگ‌های بسیاری را پیش رو داشت؛ جنگ‌هایی که پرسش‌هایی بسیار جدی را در مورد چنین تصویر مثبتی از انسان آن روزگار پیش می‌کشند.
نویسنده: پویا راستین
تحریریه: بابک بهمنش