مانتو در گذر زمان؛ مقاومت سانتیمتری علیه حجاب اجباری

در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی در ایران مانتو پوششی رایج نبود. در آن دوران بیشتر زنان محجبه، چادر‌های سیاه یا رنگی به سر داشتند. گروه اندکی از زنان که عمدتا دختران دانشجو بودند، لباس گشاد با روسری را انتخاب می‌کردند. پس از انقلاب وضع آرام آرام تغییر کرد. اول روسری اجباری شد و سپس مانتو به عنوان لباسی که انحنا و فرم بدن زن را نشان ندهد.

در سال‌های نخست دهه ۶۰ و دوران جنگ هشت ساله با عراق، تنگناهای شدید اقتصادی و دشواری تأمین مایحتاج زندگی روزمره جایی برای شیک بودن باقی نمی‌گذاشت. در آن دوران مد نه تنها جنبه تجملی، بلکه جنبه‌ای "طاغوتی" داشت. در آن دهه زنان باید در ادارات و معابر عمومی چادر‌ یا مانتو و روسری‌های تیره‌رنگ می‌پوشیدند.

در نیمه نخست دهه ۷۰ با پایان گرفتن جنگ و برداشته شدن تدریجی محدودیت‌های اقتصادی و سیاسی، تنوعی نیز در پوشش مردم پدید آمد. با عمومی‌تر شدن دستگاه‌های ویدئو، آرام آرام رنگ‌ها به جامعه بازگشتند، البته رنگ‌های کرم، خردلی و بادمجانی، اوج رنگ‌های شاد و زنده در مانتوها بودند.

در دهه ۷۰ مانتوها از بالا تا پایین گشاد بودند و تا قوزک پا می‌رسیدند. مانتوها در آن دهه که مقارن با دهه ۹۰ میلادی بود، بیشتر به بارانی شباهت داشتند و به اپل‌های ضخیم در سرشانه مزین بودند. این مانتوها تا پایین با دکمه بسته می‌شدند و شلوار از زیرشان پیدا نبود. بودند زنانی که به جای شلوار، زیر مانتو پاچه می‌پوشیدند.

در سال‌های نخست دهه ۱۳۷۰ رنگ روسری‌ها بیش‌تر تیره بود. آنها محکم زیر چانه گره می‌خوردند و گردن را می‌پوشاندند. با افزایش واردات پوشاک خارجی شلوارهای گشاد جین جای خود را به شلوارهای پارچه‌ای دادند. تغییر بزرگ آن دوران مانتوهای خفاشی بود. مانتوهایی غالبا مشکی رنگ که زنان قشر متوسط و رو به بالا در در شهرهای بزرگ به‌ویژه تهران می‌پوشیدند.

در آن سال‌ها مقنعه، روسری رسمی در مراکز آموزشی و وزارتخانه‌ها بود. حتی دختربچه‌های شش ساله در سال اول دبستان هم مقنعه سر می‌کردند. کارمندان زن به‌خصوص در ادارات دولتی مقنعه‌هایی چانه‌دار می‌پوشیدند تا هیچ بخشی از گردن‌شان نیز دیده نشود. کسانی که به این محدودیت تن نمی‌دادند، اخطار می‌گرفتند یا از کار اخراج می‌شدند.

اواخر دهه ۷۰ نه تنها در مدل مانتوها بلکه در اندازه و سایز آنها نیز تغییراتی به وجود آمد. "مانتو کوتاه" که اندازه آن تا زیر زانو می‌رسید، متداول شد. آنها دیگر به گل و گشادی مانتوهای خفاشی نبودند. رنگ‌‌ها هم تنوع بیشتری پیدا کردند. در دهه ۱۳۷۰ این سپاه بود که جلوی زنان و دختران را با برخوردهای خشن و توهین‌آمیز می‌گرفت. هنوز پلیس "گشت ارشاد" تشکیل نداده بود.

در میانه دهه هشتاد مانتوهای کوتاه، کوتاه‌تر و تنگ‌تر از قبل شدند و جای روسری را نیز شال‌ رنگی گرفت. آستین این مانتوها شباهتی به مانتوهای قدیمی نداشت و تا بالای مچ دست می‌رسید. یقه‌ها هم بازتر شدند تا گردن از زیر روسری و شال کمی هوا بخورد. میدان هفت‌تیر بورس فروش مانتو در تهران شد. بورسی پر از مانتو‌هایی با رنگ‌های شاد از جنس کتان.

با فراگیر شدن مانتوهای تنگ و کوتاه، برخورد‌های پلیس شروع و تشدید شد. برای دور زدن این سختگیری‌ها، مانتوهایی تنگ در رنگ‌های شاد تولید شدند که هر چند تا زیر زانو می‌رسیدند اما دکمه‌های کمی داشتند. پایین مانتوها به این ترتیب باز می‌ماند.

در دهه ۱۳۸۰ گشت ارشاد با هدف کنترل پوشش زنان به خصوص در تهران و در ماه‌های گرم تابستان سازماندهی شد. در قالب این طرح، مأموران پلیس نه تنها با زنان که با تولیدی‌ها و مانتوفروشی‌های نقض‌کننده "موازین اسلامی" برخورد می‌کردند. اما بازداشت و انتقال زنان به خیابان وزرا و جریمه و گرفتن تعهد از آنان به دلیل "بدحجابی" باز هم نتوانست تأثیری بر روند مد مانتو و روسری بگذارد.

در نیمه نخست دهه ۱۳۹۰ "ساپورت‌" خبرساز شد. کاربرد شلوارهای تنگ و کشی به حدی عمومی شد که نمایندگان مجلس در جلسه‌ای جنجالی پدیده "بانوان ساپورت‌پوش" را بررسی کردند. در این جلسه تصاویری از زنانی که زیر مانتو ساپورت پوشیده بودند از تلویزیون‌های مجلس نشان داده شد. این نمایش چنان همهمه‌ای در مجلس برانگیخت که علی مطهری، نماینده تهران گفت: «ظاهرا دوستان به وجد آمده‌اند.»

با گذشت چهاردهه از انقلاب اسلامی، مانتوهای امروزی در ایران هیچ شباهتی به مانتوهای گشاد و تیره و بلند دهه شصت ندارند. آنها بیشتر جنبه زینتی یافته‌اند. ردایی که روی بلوز و شلوار پوشیده می‌شود؛ بدون دگمه، با یقه‌ گشاد، رنگ‌های شاد و چشم‌نواز، با نقوشی ایرانی یا خطاطی شعر.

زنان ایرانی با زیرکی و در یک مبارزه مدنی عاری از هیاهو توانسته‌اند در چند دهه گذشته از پوششی تحمیلی، مد و استیل جدیدی بیافرینند و هویتی تازه به آن ببخشند. تلاش برای برای متحدالشکل کردن آنها با تبلیغ و ترویج "حجاب برتر" راه به جایی نبرده است.