ورود آمریکا به مناقشه‌ی دریای خزر
۱۳۸۸ آذر ۶, جمعه
پس از فروپاشی شوروی رژیم حقوقی دریای خزر در قسمت شمالی آن بین روسیه، قزاقستان و آذربایجان با امضای تفاهمنامه‌های دو یا سه گانه حل و فصل شد. اما در قسمت جنوبی آن یعنی بین آذربایجان، ترکمنستان و ایران نظام حقوقی خزر همچنان لاینحل مانده است. نشست‌های مختلف سران کشورهای ساحلی نیز تا به حال نتیجه‌ای نداده و یک نظام حقوقی که رضایت همه کشورهای ساحلی را جلب کند، تدوین نگشته است. این مسئله سبب تقویت نظامی‌گری در کشورهای حاشیه خزر شده است.
میانجیگری آمریکا بین ترکمنستان و آذربایجان
دانیل ستین (Daniel Stein) مشاور ارشد وزارت خارجه‌ی آمریکا در امور انرژی اورآسیا گفته است که آمریکا و اتحادیه اروپا تلاش زیادی کرده‌اند تا ترکمنستان و آذربایجان اختلافات مرزی خود را در دریای خزر حل و فصل کنند.
وی اظهار امیدواری کرده که ترکمنستان و آذربایجان بزودی در مورد تعیین مرزها در دریای خزر به توافقاتی دست یابند.
این مقام عالی وزارت خارجه‌ی آمریکا همچنین خبر داده است که با حل این مسئله زمینه برای اجرای طرح‌هائی همچون نابوکو و سایر طرح‌های انرژی از بستر این دریا فراهم خواهد آمد. وی خاطرنشان کرده که امکان احداث خط لوله‌ی انتقال انرژی از بستر دریا بدون حل مسئله تعیین مرزها نیز وجود دارد.
دعوا بر سر مالکیت چاههای نفت
درسالهای اخیراختلافات آذربایجان و ترکمنستان بر سر مالکیت منابع نفتی فلات قاره شدت یافته است. دکترهومن پیمانی، پژوهشگر ارشد موسسه‌ی مطالعات انرژی دانشگاه ملی سنگاپور درباره‌ی این اختلافات چنین می‌گوید: «حدود ۶ سال پیش هر دو کشور سفرای خود را بیرون کشیدند و آذربایجان و ترکمنستان درصدد تقویت نیروهای دریائی خود برآمدند و بصورت نامحدودی رقابت بین دو کشور بوجود آمد. پس از درگذشت "ترکمنباشی" روابط دو کشورعادی شد ولی کماکان دعوا بر سر مالکیت منابع دریائی بین دو کشور وجود دارد.»
پیمانی معتقد است تا زمانی که این مشکل حل نشود، اختلافات سیاسی بین دو کشور نیز لاینحل باقی خواهد ماند.
"میانجیگری آمریکا هم کمکی نخواهد کرد"
بسیاری از کارشناسان امور خزر معتقدند که اختلافات بین آذربایجان، ترکمنستان و ایران جدی است. هر سه کشور بر سرمنابع نفتی ادعای مالکیت دارند. دلیل اصلی تشدیدکننده‌ی اختلافات به اعتقاد هومن پیمانی، کارشناس امور آسیای میانه و قفقاز، "عدم وجود یک نظام حقوقی بین سه کشور" است. وی می‌گوید، این اختلافات آنقدر عمیق هست که میانجیگری آمریکا نیز نمی‌تواند کمکی کند.
به نظرپیمانی آمریکا از منابع خزر حدود ۱۰ سال است بهره برداری می‌کند و ذخائرآن کاهش می‌یابد و به همین دلیل آمریکا به دنبال منابع دیگری هست که بین آذربایجان و ترکمنستان واقع شده و مالکیت آن مورد اختلاف هر دو کشور هست.
آذربایجان چاههای چراغ - گونشلی را تصاحب کرد
دولت آذربایجان علیرغم اعتراض ترکمنستان سالهاست از چاههای چراغ - گونشلی استفاده می‌کند.
بنابه گفته‌ی خاتین اوغلو، کارشناس خبرگزاری ترند نیوز «ذخاير آن حال به نیمه‌ی عمر خود رسیده است. شرکت بی پی BP که در این حوزه سرمایه گذاری کرده ۷۵ درصد از صادرات منابع آن را در دست دارد و دولت آذربایجان نیز ۲۵ درصد از سهم صادرات این چاه را بهره برداری می‌کند.»
خاتین اوغلو می‌افزاید، بنابراین بعید است ترکمنستان درگیر این مسائل شود و خودش را برنده اعلام کند و حتی آمریکا نیز در این خصوص نمی‌تواند اقدامی کند.
سناریوی آمریکا درباره چاه "کپز" و یا "سردار"
به نظر کارشناسان جمهوری آذربایجان دعوای اصلی بین ترکمنستان و آذربایجان بر سر چاه "کپز" است که ترکمن‌ها به آن "سردار" می‌گویند.
خاتین اوغلو، مدیربخش بخش فارسی خبرگزاری ترند نیوزدرباره طرح می‌گوید:«آمریکا می‌تواند پیشنهاد تاسیس یک کنسرسیوم و یا شرکت مشترکی مابین دو کشور را بدهد و قراردادی مبنی بر واگذاری سهم برابر ۵۰ به ۵۰ مابین ترکمنستان و آذربایجان را تضمین کند».
این کارشناس می‌افزاید، طبق برآوردهای اولیه حدود ۲ میلیون تن نفت در این حوزه وجود دارد و با توجه به اینکه برای کشف، تولید و ترانزیت نفت این حوزه یک میلیارد دلار هزینه لازم است به احتمال قوی هر دو کشورموافق سناریوی سهم برابر خواهند شد.
ضرر ایران از میانجیگری آمریکا در خزر
مقامات آمریکائی و اتحادیه‌ی اروپا به تلاشهای میانجیگری بین ترکمنستان و آذربایجان ادامه می‌دهند. در صورت حصول توافق و احتمال بسته شدن تفاهمنامه مبنی بر وضعیت حقوقی دریای خزرمابین ترکمنستان و آذربایجان، ایران تنها کشوری خواهد بود که برخلاف دیگر کشورها هیچ قرارداد دوطرفه‌ای نخواهد داشت.
ولی آیا اختلافات موجود در قسمت جنوبی دریا حل و فصل خواهد شد؟
دکتر هومن پیمانی، پژوهشگر موسسه‌ی مطالعات انرژی دانشگاه ملی سنگاپوربه این سئوال چنین پاسخ می‌دهد: «حتی اگر اختلافات آذربایجان و ترکمنستان هم حل شود، اختلافات هر دو کشور با ایران بر سر مالکیت منابع دریا در جنوب خزر باقی خواهد ماند، از این جهت من فکر نمی‌کنم که این مسئله بطور دائم و استوار بین آذربایجان و ترکمنستان برای همیشه حل شود و ایران را منزوی کنند. به نظر من میانجیگری آمریکا فقط می‌تواند به تشنج کمک کند».
ترکمنستان و آذربایجان به حل و فصل اختلافات مرزی بین دو کشور و کمک شرکت‌های غربی و آمریکا امید فراوانی دارند. درحالیکه دولت ایران مخالف حضور و یا میانجیگری آمریکا در دریای خزراست. به نظر مقامات ایرانی ورود آمریکا به حوزه اختلافات دولت‌های حاشیه دریای خزر"دخالتی نادرست" است.
طاهر شیرمحمدی
تحریریه: رضا نیکجو