چهارشنبه سوری؛ آتش و آئینی گذرکرده از مرزها

از روزگاران کهن تا به امروز، مردم ایران‌زمین در آخرین چهارشنبه پیش از آغاز سال خورشیدی آتش برمی‌افروزند و این روز را که چهارشنبه سوری نام دارد، جشن می‌گیرند. این روز و این آئین سوای ایران امروز، هنوز در بسیاری از کشورها جشن گرفته می‌شود؛ از تاجیکستان و آذربایجان گرفته تا قرقیزستان و قزاقستان و حتی در میان ایغورها در چین.

جشن‌های چهارشنبه سوری در سال‌های اخیر در ایران با فراز و فرودهای زیادی روبرو بوده است؛ از ممنوعیت برگزاری جشن و پایکوبی و روشن کردن آتش در برهه‌هایی از زمان در برخی شهرها در این ۴۰ ساله بعد انقلاب گرفته تا تبدیل چهارشنبه سوری به صحنه جنگ با افراط در استفاده از ترقه و فشفشه و .... اما از سال پیش این کروناست که بر برپایی یکی از دیرینه‌ترین جشن‌های ایرانی سایه افکنده است.

در بازار همدان مردم در حال خرید ترقه و فشفشه برای برپایی چهارشنبه سوری امسال‌اند. انتظار می‌رود که امسال به دلیل پاندمی کرونا مردم از تجمع برای برپایی آتش و برگزاری جشن، خودداری کنند. سال گذشته بسیاری از مردم به روشن کردن شمع به نشان همراهی با کادر درمان بسنده کردند. سخنگوی سازمان اورژانس ایران از چندین کشته و چندصد مجروح تا صبح روز ۲۵ اسفند ۱۳۹۹ در پیوند با حوادث مربوط به چهارشنبه سوری داده است.

ایزدیان عراق هم چهارشنبه سوری یا "سور" را چند هفته پس از نوروز جشن می‌گیرند که از این نظر تفاوت‌هایی با سایر مناطق عراق دارد. کردها از اقوام کهنی هستند که آنها هم چهارشنبه آخر سال را به عنوان یکی از مراسم در پیوند با نوروز به جشن می‌نشینند. در جشن‌های نوروزی آنها آتش برای نمونه اینجا در دهوک (شهری کردنشین در شمال عراق) نقش بزرگی بازی می‌کند.

در این تصویر (۲۰ مارس سال ۲۰۱۷)، صدها نفر با مشعل‌‌های روشن در تپه‌های آکره در دهوک کردستان عراق تصویری زیبا خلق کرده‌اند و به پیشواز سال نو و بهار می‌روند. برخی نوروز آکره را با آتش‌هایی که مقدس‌اند و برافروخته، یادگار زرتشتیان می‌دانند. در نوروز این مشعل‌ها را جوان‌ها با خود به بلندی‌ها برده و دوباره به شهر بازمی‌گردند.

در دهوک جوان‌های مشعل به دست که از تپه پایین آمدند، با مشعل‌ها آتشی برمی‌افروند که همه مردم پای آن به جشن و پایکوبی می‌پردازند. جشن برافروختن آتش نوروز در استان سلیمانیه اقلیم کردستان عراق هم، یکی از رسوم دیرین این دیار است.

اینجا در باکو در جمهوری آذربایجان هم چهارشنبه آخر سال پیش از آغاز بهار و نوروز، با برافروختن آتش و شادی در کنار آن، جشن گرفته می‌شود. تصویر مربوط به سال ۲۰۱۵ است.

تصاویری از مردم با رخت سنتی در حال برپایی جشن چهارشنبه سوری در سال ۲۰۱۵ در باکو (آذربایجان).

اینجا در پارک توپکاپی در استانبول ترکیه، عده‌ای در حال پرش از روی آتش هستند؛ بخشی از مراسم مرتبط با فرارسیدن نوروز باستانی.

اینجا ایغدیر شهری در استانی به همین نام در ترکیه است که جشن‌های نوروزی در آن به صورت گسترده‌ای برپا می‌شود. ایغدیر در دست حکومت ایران بود تا سال‌های ۱۸۲۶ تا ۱۸۲۸ که قاجارها از روسیه شکست خوردند و این شهر به تصرف روسیه درآمد. براساس سرشماری امپراتوری روسیه در اواخر قرن ۱۹ میلادی این شهر تقریبا ۵ هزار نفر جمعیت داشته که ۴ هزار نفرشان ارمنی بوده‌اند.

اعتقاد بر این است که مردی سبزجامه در صورت موفق شدن به بیرون راندن مرد سپیدجامه از خانه، تمامی سال شادی به ارمغان می‌آورد و همه ناخوشی را می‌تاراند. خانه تکانی آخر سال و چهارشنبه رفتگان از دیگر مراسم مرتبط با نوروز در این دیار است. در برخی نقاط ایران هم مردم پیش از نوروز به زیارت اهل قبور می روند و معتقدند ارواح رفتگان در روزهای آخر سال به زمین می‌آیند.

نمایش مراسم بیرون راندن سفید جامه از سوی سبز جامه در پای آتش از جمله مراسم مرتبط با نوروز در ایغدیر ترکیه است. چیدن هفت خوراک و سبزه در کنار هم به نام "یئدی لوین" از مراسم دیگر مرتبط با نوروز در این دیار است. در ایران، در آذربایحان غربی، یکی از مراسم پایان سال خرید آجیل چهارشنبه‌سوری است که به نام "یئدی لوین" یا همان آجیل هفت رنگ یا "چارشنبه یئمیشی" معروف است.