پوشش همگانی بهداشت؛ سلامت برای همه

سازمان بهداشت جهانی هفتم آوریل را روز جهانی تندرستی یا روز جهانی بهداشت نام‌گذاری کرده است. شعار این سازمان برای سال ۲۰۱۹ ادامه شعار "پوشش همگانی تندرستی" در سال ۲۰۱۸ است: "سلامت برای همه در هر مکان".

مبنای این شعار، اساسنامه سال ۱۹۴۸ است که بهداشت و سلامت را حق اصلی بشر می‌داند و خواهان اولویت دادن به مسئله سلامتی در آگاهی‌رسانی‌هاست. روز جهانی بهداشت مناسبتی است برای تاکید بر سلامت عمومی، نقش سیاست کلان در تامین تندرستی و دادن فرصت‌های برابر به افراد هر جامعه برای سالم بودن و سالم ماندن. این روز مناسبتی است برای یادآوری واقعیات موجود در حوزه سلامت. روزی است برای مرور نابرابر‌ی‌هایی که قشرهای ضعیف را در صف مقدم بیماری، سوءتغذیه و محرومیت از ساختارهای بهداشتی و مراقبتی قرار می‌دهد.

سازمان بهداشت جهانی با ۱۹۴ عضو پیش‌تر از کشورهای پیشرفته و غنی می‌خواست کشورهای در حال توسعه یا کمتر توسعه یافته را در تامین زیرساخت‌های بهداشتی و مراقبتی با حمایت‌های مالی یا انسانی یاری کنند. حال از همین کشورها نیز دعوت می‌شود در حوزه‌هایی چون ایدز، بهداشت خانواده، تغذیه، واکسیناسیون، سیگار، الکل، چاقی، آنفولانزا و...  دقت و مراقبت به خرج دهند. 

کسب اطمینان از فراگیری بهداشت، از اهداف سند "توسعه پایدار" سازمان ملل است اما آمارها خوشایند نیستند:

● دو میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند.
● یک سوم مردم دنیا از توالت بهداشتی محرومند.
● ۹۰ درصد مردم در هوای آلوده تنفس می‌کنند. 
● ۸۲۰ میلیون نفر از گرسنگی یا سوءتغذیه مزمن رنج می‌برند.
● ۱۰ درصد مردم مواد غذایی آبیاری شده با فاضلاب می‌خورند.
● سالی هفت میلیون نفر در اثر بیماری‌های مرتبط با هوای ‌آلوده می‌میرند.

در جهان سوم، مراقبت‌های پیشگیرانه یا پزشکی، بار مالی ناعادلانه‌ای را به شهروندان تحمیل می‌‌کند. طبق گزارش مشترک بانک جهانی و سازمان جهانی بهداشت، نیمی از مردم دنیا به خدمات پزشکی و بهداشتی لازم دسترسی ندارند و حدود ۱۰۰ میلیون نفر به خاطر هزینه‌های حوزه تندرستی به فقر مطلق سقوط می‌کنند. دکتر تدروس آدهانوم گبریسوس، مدیرکل سازمان جهانی بهداشت، می‌گوید باید کوشید تا هر انسان بدون نگرانی از بار مالی هزینه‌های مربوط به سلامتی و خدمات پزشکی، در زمان نیاز از چنین خدماتی برخوردار شود. 

به برآورد این سازمان، یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر از ساکنان زمین در مناطقی زندگی می‌کنند که مناقشات سیاسی و اجتماعی و ضعف خدمات پزشکی، آنها را از خدمات اولیه و اساسی بهداشتی محروم کرده است.

مراقبت‌های ضروری

سازمان جهانی بهداشت نخستین هدف خود را بهبود بهداشت عمومی می‌داند و در فراخوان به فرصت‌های برابر برای زندگی باکیفیت، دولت‌ها را به تامین نیازهای بهداشتی و مراقبتی شهروندان موظف می‌سازد. آب سالم، هوای سالم و خاک سالم از حقوق مسلم مردم معرفی می‌شود و دولت‌ها مکلف می‌شوند به مدیریت راه‌های دستیابی به زندگی سالم، بالا بردن کیفیت درمان، تامین دارو و پوشش‌های بیمه‌ای مناسب.

این آرمان‌ها اما برای تحقق راه درازی در پیش دارند. در حالی که پیشگیری به درمان تقدم دارد، در کشورهای رو به توسعه این معادله جابجا می‌شود. بهداشت و سلامتی مبدا سیاست‌گذاری‌ها نیستند و در حوزه درمان نیز ساختارها کفاف نمی‌دهند. مهم‌تر آن که اقتصادهای کم بنیه، توان سرمایه‌گذاری برای مداوای بیماری‌های پیشرفته را ندارند.

در تازه‌ترین گزارش سازمان ملل آمده است که بیش از دو میلیارد نفر در سراسر جهان امکان دسترسی به آب آشامیدنی سالم ندارند.

بر اساس این گزارش افراد یا گروه‌هایی که از نظر وابستگی‌های قومی، دینی، جنسیتی یا مادی مورد تبعیض هستند کمتر از دیگران به آب آشامیدنی دسترسی دارند. سازمان خواربار جهانی (فائو) اعلام می‌کند که ۵۱۵ میلیون نفر در آسیا و ۲۵۶ میلیون نفر در آفریقا، گرسنگی مزمن دارند. عمومی‌ترین پیامد سوءتغذیه در کودکی، کندذهنی است.

بهداشت و درمان در ایران

اصل ۲۹ قانون اساسی ایران می‌گوید: «برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، از کار افتادگی، بی‌سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی به صورت بیمه و غیره، حقی است همگانی. دولت موظف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یکایک افراد کشور تأمین کند.».

آمارهای مربوط به تعداد بیمه‌شدگان در ایران متفاوت است. در سال ۱۳۹۳ مدیرعامل وقت سازمان بیمه سلامت ایران اذعان کرد که ۱۰ تا ۱۳ میلیون نفر از جمعیت کشور که بیشتر زاغه‌نشین و حاشیه‌نشین هستند، از خدمات بیمه محرومند. یک سال قبل از آن رئیس سازمان نظام پزشکی ایران گفته بود که نزدیک به ۱۰ درصد جمعیت کشور هیچ گونه بیمه‌ای ندارند. شهاب‌الدین صدر گفته بود بیمه‌ها تنها ۱۱ درصد هزینه سلامت مردم را می‌پردازند و بیش از ۶۰ درصد هزینه‌های درمانی به مردم تحمیل می‌شود. 

"طرح تحول سلامت" نیز که با اهداف سه گانه حمایت مالی از مردم، عدالت در دستیابی به خدمات سلامت و ارتقای کیفیت خدمات شروع شد، ناکام ماند. طبق این طرح قرار بود ضریب پاسخگویی نظام سلامت بالا رود، پرداخت‌های مستقیم از جیب مردم کمتر شود و بیماران اورژانسی خدمات بهتری دریافت کنند. طرح اما پس از روی کار آمدن حسن روحانی در انتخابات دوازدهم، به نوعی بایگانی و به بیمارستان‌ها و مراکز دولتی محدود شد. کسری بودجه و ناکامی در اجرای کامل این طرح، به استعفای وزیر بهداشت وقت، حسن قاضی‌زاده هاشمی انجامید. گزارش‌های رسمی ادعا می‌کنند که این طرح باعث شد هفت میلیون و ۵۰۰ هزار نفر که قبلا هیچ بیمه‌ای نداشتند، تحت پوشش بیمه درمانی و بهداشتی قرار بگیرند.

بعد از بحران ارزی از نیمه دوم سال ۱۳۹۶، وزارت بهداشت ایران خدمات درمانی و دارویی را کاهش داد. اعتبار مربوط به ردیف بودجه بیماران خاص در لایحه بودجه ۹۷، معادل ۸۰ میلیارد تومان کمتر شد. 

سازمان جهانی بهداشت مدیریت تندرستی را بر سه سطح مبتنی می‌داند: تلاش برای جلوگیری از بروز بیماری، تشخیص به موقع بیماری و توقف بیماری برای جلوگیری از مرگ و ناتوانی.

این سازمان می‌گوید ۳۴ درصد از مرگ‌های ناشی از سکته مغزی، ۲۵ درصد از مرگ‌های ناشی از ایسکمیک قلبی، ۳۶ درصد از مرگ‌های ناشی از سرطان ریه به دلیل تنفس در هوای آلوده هستند.

طرفه آن که تهران دوازدهمین شهر آلوده جهان معرفی می‌شود و سالانه ۴۵ هزار ایرانی از تنفس در هوایی می‌میرند که آلایندگی آن یک بحران ملی خوانده می‌شود.