فقر؛ وجه مشترک ۱۵۲ میلیون کودک کار در جهان

۱۲ ژوئن برابر با ۲۲ خرداد را روز جهانی مبارزه با کار کودکان نامیده‌اند. به همین مناسبت، یونیسف، صندوق کودکان ملل متحد، روز سه شنبه (۱۱ ژوئن) گزارشی در این باره ارائه کرد که نشان می‌دهد هنوز هم در سراسر جهان ۱۵۲ میلیون دختر و پسر (تقریبا از هر ده کودک، یک کودک) مجبورند برای چرخیدن چرخ اقتصادی خانواده کار کنند. بر پایه این گزارش، تقریبا نیمی از این کودکان (۷۳ میلیون نفر) در شرایط خطرناک کار می‌کنند یا استثمار می‌شوند.

بر پایه گزارش‌های یونیسف بیشتر این کودکان، یعنی تقریبا نیمی از آنها (۷۲ میلیون نفر) در آفریقا و ۶۲ میلیون در آسیا زندگی می‌کنند و بیش از ۷۰ درصد این کودکان در بخش کشاورزی مشغول به کار هستند.

یونیسف دولت‌ها، جامعه مدنی و صاحبان صنایع را فراخوانده است که با ریشه‌های کار کودکان مانند فقر شدید، نبود امکان تحصیل و آموزش و تبعیض علیه دختران با شدتی بیشتر مبارزه کنند.

یونیسف در گزارش خود به این نکته اشاره می‌کند که شمار کودکان کار هرچند به شدت کاهش یافته اما روند این کاهش در سال‌های گذشته، کند شده است. شمار کودکان کار از  ۲۴۶ میلیون در سال ۲۰۰۰ به ۱۵۲ میلیون درسال ۲۰۱۶ رسیده است. صندوق کودکان سازمان ملل  با انتقاد از کندی روند کاهش می‌گوید، اگر کاهش شمار کودکان کار با همین سرعت ادامه یابد، در سال ۲۰۲۵ هم همچنان ۱۲۱ میلیون کودکان کار خواهیم داشت.

سازمان ملل متحد متعهد شده است که تا سال ۲۰۲۵ به معضل کار کودکان پایان دهد.

کودکان کار در ایران، بیشترین کودک کار در مشهد

سازمان بین‌المللی کار سن ۱۵ سال را به عنوان حداقل سن کار تعیین کرده است. اما استانداردهای بین‌المللی اغلب با قوانین ملی همخوان نیستند.

مرتضی دیاری، یک پژوهشگر مسائل اجتماعی در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید: «طبق تعریف جهانی کودکان کار، به کودکانی که بین ۱۰ تا ۱۹ سال سن دارند و فعالیت اقتصادی برای کسب درآمد به ‌دلیل شرایط نامطلوب اجتماعی و اقتصادی خود یا سرپرستشان می‌کنند، کودکان کار گفته می‌شود.» او اضافه می‌کند: «در ایران طبق قوانین، کودکان زیر ۱۵ سال کودکان کار محسوب نمی‌شوند».

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

به گفته این پژوهشگر اجتماعی، سرشماری‌ها و گزارش سال ۹۰ و ۹۵ نشان می‌دهد، بیش‌ترین کودک کار در ایران، در خراسان رضوی است و آمار کودکان کار در خراسان‌رضوی از سیستان‌وبلوچستان و تهران بیشتر است. ایسنا می‌نویسد، برطبق آمار منتشر شده، بیش‌تر از ۵ درصد امور ساختمانی و کارگری ساختمان در ایران، توسط کودکان کار انجام می‌شود.

علت افزایش کودکان کار در ایران

کارشناسان در ایران دو علت عمده افزایش کار کودکان در ایران را "فقر" و "بدسرپرستی" می‌دانند. وضعیت نامناسب اقتصادی و عاطفی در خانواده، اعتیاد و مهاجرت، بسیاری از کودکان را "بدسرپرست" کرده است. "حاشیه‌نشینی" در ایران از دیگر موضوعاتی است که در بحث کودکان کار به میان می‌آید.

آماری که در سایت‌های داخلی ایران منتشر شده است، نشان می‌دهند که یک پنجم جمعیت ایران حاشیه نشین هستند و آسیب‌های اجتماعی ناشی از حاشیه نشینی در حال گسترش است. درصد زیادی از این محل‌ها، محل زندگی کودکان کار است.

مرتضی یاری در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا از "بد سرپرستی کودکان" و ضعیف بودن "سیاست‌گذاری در حوزه کودکان" انتقاد می‌کند. او با اشاره به معضل حاشیه‌نشینی می‌گوید، بدسرپرستی کودکان در حاشیه شهر در حال بازتولید است. به گفته این کارشناس، جمعیت زیاد خانواده‌ها در حاشیه شهر و بحران‌های اقتصادی که وجود دارد، افراد را به این سمت می‌برد که به دنبال کسب درآمد باشند و از تمام ظرفیت‌های خود استفاده کنند.

خبرگزاری فارس به نقل از مدیرعامل انجمن‌یاری کودکان در معرض خطر، می‌نویسد، طرح‌های ساماندهی کودکان کار تا کنون بیشتر به طرح‌های بی‌سر و سامان شباهت داشته و عملاً مشکلی را برای این افراد حل نکرده است. او نتیجه این طرح‌های "ناموفق" را "رشد فزاینده کودکان کار" نامیده و علت شکست این طرح‌ها را اینگونه توضیح می‌دهد:« کار کودک یک سیاست است که متأسفانه به عرف تبدیل شده و این سیاستی به شمار می‌رود که در دنیا منافع کلان دارد.»

مدیرعامل انجمن‌یاری کودکان در معرض خطر معتقد است، اجرای طرح‌های ساماندهی کودکان کار، بدون پشتوانه علمی،‌ اخلاقی و انسانی و ساماندهی کار کودک بدون رهایی او از فقر خانواده‌اش امکان‌پذیر نیست. کارشناسان توانمندسازی این کودکان و خانواده‌هایشان را مهم‌ترین قدم در کاهش معضل کودکان کار می‌‌دانند و به اعتقاد آنها در این راستا همکاری نهادهای دولتی و مردمی (سمن‌ها) بسیار مهم و راهگشاست.

کودکان کار در آفریقا؛ از هر پنج کودک، یکی

اما پدیده کودکان کار تنها منحصر به ایران نیست، هرچند فقر به عنوان بزرگترین علت این معضل، مرز و جغرافیا نمی‌شناسد. بسیاری از پدر و مادرها در افریقا، به دلیل شرایط بد اقتصادی، آموزش را اولویت نخست برای کودکانشان نمی‌دانند و این کودکان گاه در شرایطی خطرناک مجبور به کار هستند؛ کاری که سلامتی، امنیت و رشد جسمی، فکری و اخلاقی آنها را به خطر می‌اندازد. در آفریقای سیاه، شمار کودکان کار از همه جای دیگر جهان بیشتر است؛ از هر پنج کودک یکی و در مجموع ۷۲ میلیون کودک. بیش از نیمی از این کودکان، کمتر از ۱۱ سال سن دارند. برای اینکه بتوان به عمق فاجعه پی برد باید این عدد را با شمار کودکان اروپا مقایسه کرد؛ در اروپا ۸۰ میلیون کودک زندگی می‌کنند.

یونیسف از اشکال مختلف کار کودکان به خصوص در آفریقا سخن می‌گوید؛ کارهای سخت بدنی، خطرناک یا استثماری، کارهای اجباری و تن‌فروشی.

بیشتر کودکان کار آفریقا در بخش دامداری و کشاورزی مشغول به کار هستند. تقریبا هشت میلیون کودک آفریقایی در بخش خدماتی و تقریبا سه میلیون نفر در بخش صنعت کار می‌کنند. بر پایه گزارش یونیسف، شمار کودکان کار در آفریقا از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ افزایش یافته است؛ علت: شرایط بد اقتصادی و درگیری‌ها.

سازمان ملل متحد متعهد شده است که تا سال ۲۰۲۵ به پدیده‌ی کار کودکان پایان دهد. اما کارشناسان از کندی روند مبارزه با کار کودکان گلایه می‌کنند و معتقدند تنها قانونگذاری کافی نیست.

نینجا شاربانو از صندوق کودکان سازمان ملل معتقد است برای مبارزه با کار کودکان و ریشه‌کن کردن این معضل با چهاررویکرد باید فعالیت کرد. او تصویب قوانینی مؤثر و کارآمد برای ممنوعیت کار کودکان و اجرای این قوانین را گام نخست می‌داند.

بهبود شرایط اقتصادی و آموزشی کل خانواده برای بی‌نیازی به کار کودکان و برخورداری از امکان تحصیل و آموزش رایگان، عرصه دیگری است که به اعتقاد این کارشناس یونیسف باید به آن توجه ویژه کرد. شاربانو از ضرورت دگراندیشی اجتماعی سخن می‌گوید به این معنی که به کارکودکان باید به عنوان یک مشکل آن هم مشکلی که برای رشد کودک خطرناک است نگاه کرد.

چهارمین عرصه برای مبارزه مؤثر با کار کودکان از نگاه او همکاری شرکت‌های بزرگ در تحقق رویای دنیای بدون کودکان کار است.

شرکت‌های بین‌المللی و زنجیره‌ای زیر ذره‌بین نهادها و فعالان حقوق بشری

گرد مولر وزیر توسعه آلمان هم شرکت‌های زنجیره‌ای بزرگ بین‌المللی را به رعایت استانداردهای اولیه در این خصوص فراخوانده است. او همچنین گفته، امیدوار است، مصرف‌کنندگان در خرید و مصرف کالاها بازنگری کنند. به گفته مولر مردم بیشتر و بیشتر به علت ارزانی شکلات‌ها، لباس‌ها و در کل کالاهای مصرفی و خوراکی ارزان قیمت پی می‌برند.

در همین حال دیگر نهادها و انجمن‌هایی چون صندوق کودکان terre des hommes هم راهکارهایی برای جلوگیری از کار زیان‌آور کودکان ارائه داده‌اند: اجرای آموزش اجباری توسط تمامی دولت‌ها، تقویت نهادهای نظارتی دولتی و جریمه کارفرمایانی که کودکان را استثمار می‌کنند از جمله راهکارهای این نهاد است. سازمان توسعه‌ای "اینکوتا" هم از دولت آلمان خواسته است تا به طور قانونی، شرکت‌ها و صنایع را به رعایت تعهدات حقوق بشری در شعبه‌های خارجی خود و در تجارت خارجی ملزم کند.

یک نهاد دیگر در آلمان با نام "نان برای جهان" و اتحادیه آموزش و دانش، درخواستی آنلاین برای پایان دادن به استثمار کودکان راه اندازی کرده‌اند. آنها این موضوع را که شهروندان آلمان ندانسته و ناخواسته با خرید تولیدات شرکت‌ها و کارخانه‌هایی که کودکان را استثمار می‌کنند، در این بهره‌کشی سهیم‌اند، یک "رسوایی" نامیده‌اند.

برآیند تلاش‌های جهانی برای مبارزه با کار کودکان نشان می‌دهد که علت اصلی به کارگماردن کودکان، فقر است و بی‌بهرگی از آموزش؛ دو علت اساسی که مرزی نمی‌شناسند. هرچند راه‌های مبارزه با این علت‌ها و اراده سیاسی برای ریشه‌کن‌کردن آنها، از جغرافیایی به جغرافیای دیگر تغییر می‌کند.