"بیست قرن سكوت"؟ • دیدار با آرامش دوستدار

علی امینی كارگردان و سازنده‌ی این فیلمِ مستند، كوشیده است پیش از آنكه فیلمی درباره‌ی زندگی فیلسوفِ نامبرده بسازد، فرازهایی از دیدگاه‌های او را به تصویر كشد.

از آنجا كه دوستدار در آثار خود «ملاحظات فلسفی در دین و علم»، «درخشش‌های تیره» و «امتناع تفكر در فرهنگ دینی» عقب‌ماندگی ایرانیان را نتیجه‌ی دینخویی و ناپرسایی معرفی می‌كند، امینی پرسشگری در اندیشه‌ی دوستدار را برجسته نشان داده است. بدین ترتیب بیننده شاهد گفتگوی او با آرامش دوستدار نیست، بلكه پرسش‌های مصاحبه‌گر را روی اِكران می‌خواند و پاسخش را از زبانِ این نّقاد فرهنگی می‌شنود.

"دین و فلسفه چه ارتباطی با یكدیگر دارند؟ فلسفه‌ی اسلامی چیست؟ دینخویی به چه معناست؟"

در میزِگردی كه پس از نمایشِ فیلم، برگزار شد، نخست آرشِ جودكی، گرداننده‌ی نشست با توجه به نخستین اثر دوستدار «ملاحظاتِ فلسفی» اشاره‌هایی كّلی و عمومی به اندیشه‌ی او كرد. دوستدار در كتاب خود بینش دینی، دیدِ علمی و تفكرِ فلسفی را نسبت به رفتارشان دربرابر پرسشِ »«جهان چیست و چگونه است؟»، از یكدیگر متمایز می‌سازد. اگر تفّكرِ فلسفی تنها به پرسش زنده است و بی هستیِ آن، خود نیز نیست می‌شود، دیدِ علمی با پرسش، آغاز می‌گردد، ولی هنگامی كه پاسخِ آن را یافت، دیگر پرسش را كنار می‌گذارد. دربرابر این دو بینش دینی‌ است كه از پیش پاسخِ هر پرسشی را می‌داند و بدین ترتیب پرسش در آن جایی ندارد.

مژگانِ كاهن و رضا كاظم‌زاده هردو به عنوان روانشناس به تأثیر از آثارِ دوستدار، به بررسی چند پدیده‌ی روانشناختی و فرهنگی در میانِ ایرانیان پرداختند. درحالیكه كاهن به تابوهایی مانندِ بكارت، خودارضایی و همجنسگرایی اشاره كرد، كاظم‌زاده از آبرو، احترام و تعارف میانِ ما سخن گفت كه هركدام به نوبه‌ی خود به صلحِ اجتماعی ما هرچند ظاهری كمك می‌كنند. او گفت: "این سه مشخصه ما را وامی‌دارند تا به محض ورود به محیط اجتماعی، درونیات خود را بروز ندهیم و در مقابل از یك سری قواعد ظاهری پیروی كنیم».

الهه‌ی صدر فعال اجتماعی و كوشنده در حقوق زنان، با نگاهی به آموزه‌ی سارتر در كتاب «درخشش‌های تیره» اثرِ آرامش دوستدار، به توضیح دینخویی و فرهنگِ ایرانیان در این رابطه پرداخت. او روابطِ زن‌ستیز در فرهنگِ ایرانی را ناشی از دینخویی آنها كه همانا نیندیشیدن و نپرسیدن و عدم استقلالِ فكری باشد، دانست.

بهرام محیی محقق و روزنامه‌نگار در بخشِ دیگری از این میزگرد، مفهومِ آزادی در آثارِ دوستدار را بررسید. هرچند دوستدار به این مفهوم به طور مشخص و مبسوط نپرداخته، اما توضیحاتی درخشانی در این مورد ارائه داده است. آزادی‌ای كه دوستدار از آن سخن می‌گوید، پیش از آن كه آزادی فردی، سیاسی یا اجتماعی باشد، آزادی خصوصی و شخصی فكر است. محیی در توضیح این موضوع گفت: "نشانه‌ی چنین آزادی‌ای همواره دینامیسم درونی پرسش است كه به نیروی آن، "من" یعنی فردیت می‌تواند با هر مانعی درافتد و آن را در هم شكند. اندیشیدن است كه "من" را به آزادی درونی می‌رساند. انسان آزاد به دنبال ذهن پرسشگر است. تنها اندیشه است كه آزادی درون را می‌سازد و آزادی، منتج از فردیت است. متمایز بودن فرد به دگر اندیشیدنِ او بازمی گردد و آزادی، تحقق این امكان برای رشد فردیت است. هر قدر شكوفایی فردی محدود باشد، آزادی محدودتر است."

احمدِ امینیان از آشنایی خود با آثارِ دوستدار گفت و اینكه چگونه احساس كرده باید اندیشه‌های این فیلسوف را بشناساند و عمومی كند. نتیجه‌ی این احساس، تهیه‌ی فیلم «بیست قرن سكوت» به كوشش علی امینی با فیلمبرداری فرهاد فرهادی بوده است.

در پایانِ میزِگرد از آرامشِ دوستدار دعوت شد كه نظرِ خود را درباره ی فیلم بیان كند. آقای دوستدار پس از تشكر از فیلمساز و كارگردان كه امكانِ آشنایی بیشتر با دیدگاه‌های او را فراهم ساخته‌اند، تأكید كرد كه این فیلم برداشتِ كارگردان از دیدگاه‌های اوست و او خود را بدین ترتیب مجاز به اظهارنظر نمی‌داند. دوستدار افزود كه شاید فیلم می‌توانست كمتر به مسائل سیاسی بپردازد و به شوخی گفت كه شاید بیست قرن "های‌ و هوی" برای آنچه كه ما تاكنون داشته‌ایم، عنوانِ رساتری می‌بود.

اسکندر آبادی