تخت جمشید و گزند روزگار؛ از فرونشست زمین تا باران‌های اسیدی
۱۳۹۸ آبان ۲۳, پنجشنبه
آنجا که نام آثار باستانی و تاریخی ایران در میان است، نام تخت جمشید یکی از نخستین نام‌هایی است که به ذهن هر دوستدار این یادگارهای کهن خطور می‌کند. کمتر گردشگر خارجی‌ای را می‌توان یافت که به ایران سفر کرده باشد و عکسی به یادگار در کنار این بنا نگرفته باشد.
اما تخت جمشید در طول قرن‌ها تغییرات زیادی کرده است؛ از یورش دشمنان که بگذریم، عوامل جوی و زمین‌شناسی در طول سالیان دراز، رد پای خود را بر چهره تخت جمشید به یادگار گذاشته‌اند و چپاولگران آثار باستانی هم در ۱۰۰ سال گذشته، هر چه توانسته‌اند از تخت جمشید به یغما برده‌اند. آنچه از این میراث عظیم جهانی باقی مانده، از نامهربانی بازدیدکنندگان ناآگاه یا دشمنان فرهنگ باستان ایران هم در امان نبوده است. اما وضعیت همان چیزی که از تخت جمشید بر جای مانده، امروز چگونه است؟
در حالی که در سال‌های گذشته بیم فرهنگ‌دوستان و باستان‌شناسان در نگهداشت این اثر تاریخی را مطرح شدن خطراتی چون رطوبت سد سیوند یا فرونشست زمین در مرودشت بیشتر کرده بود، هم اکنون دغذغه تازه‌ای هم به این مجموعه اضافه شده که نامش پتروشیمی شیراز است. کارشناسان می‌گویند، آلایندگی‌های ناشی از فعالیت پتروشیمی شیراز، بر مجموعه جهانی تخت جمشید اثر مخرب دارد و برای چاره‌اندیشی سریع برای این بحران، هشدار می‌دهند.
مجموعه عظیم تخت جمشید در شمال شهرستان مرودشت (شمال شرقی شیراز) گسترده شده است.
باران‌های اسیدی و خطر آنها برای تخت جمشید
کارشناسان بر این باورند که فعالیت پتروشیمی شیراز می‌تواند موجب بارش باران‌های اسیدی بر روی ستون‌ها و سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید شود. مهدی کارا یکی از این کارشناسان است که به گزارش "جام جم" معتقد است، شرایط کنونی، فرآیند فرسایش میراث جهانی تخت جمشید را ۲۰ برابر سال‌های گذشته کرده است.
از سوی دیگر اما برخی کارشناسان معتقدند، با توجه به رطوبت بالای هوا در شهرستان مرودشت، ترکیب گازها و شبنم صبحگاهی می‌تواند منجر به تولید اسید شود که در این صورت نیازی به بارش باران اسیدی نیست. این در حالی است که مسعود رضایی منفرد، مدیر پیشین پایگاه جهانی میراث فرهنگی، در گفت‌وگو با سایت‌های خبری در ایران، آسیب‌پذیری تخت جمشید بر اثر باران‌های اسیدی را انکار نمی‌کند، اما معتقد است این پدیده نسبت به سایر آسیب‌هایی که این مجموعه را تهدید می‌کنند، کمتر است.
بیژن روحانی: گزاره نقش باران اسیدی در تخریب معماری سنگی درست است
بیژن روحانی، پژوهشگر ارشد در مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه آکسفورد، درباره احتمال آسیبی که بارش‌های اسیدی می‌توانند به همراه داشته باشند، می‌گوید: «اگر خطر باران اسیدی را در مقیاس بزرگی چون کلان‌شهرهایی که آلودگی‌های دیگری هم دارند، بسنجیم، این باران‌ها تأثیرگذارند. اما زمانی ممکن است این گزینه را در مجاورت مناطق باستانی بررسی کنیم که هر چند شهر بزرگی در نزدیکی نیست و آلودگی بالا نیست ولی در کنار مجتمع‌ها و مراکز صنعتی هم، خطر انتشار گازها و در نتیجه بارش‌های اسیدی بالا می‌رود.» به گفته این کارشناس، این مسئله جایی که "معماری سنگی" باشد، مهم‌تر است، زیرا سنگ در اثر ریزش‌ها و اسید، خوردگی پیدا می‌کند.
بیژن روحانی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان پی برد این باران‌ها بر تخت جمشید اثر گذاشته‌اند یا خیر، می‌گوید: «برای پاسخ به این پرسش، گروهی تحقیقاتی باید بارش‌های انجام شده را در بازه‌های زمانی مختلف و مواد درون آنها را آزمایش کند و ببیند، در فصول مختلف سال تغییرات را بررسی کند و ببیند در طول زمان آیا این بارش‌ها تأثیر داشته‌اند یا نه؟ و اگر همین روند ادامه پیدا کند، چه اتفاقی می‌افتد.»
دویچه وله را در اینستاگرام دنبال کنید
بیژن روحانی به عوامل جوی که باعث فرسایش بناهای تاریخی می‌شوند، اشاره می‌کند؛ از ذرات شن، بارش، ترک‌خوردگی سنگ‌ها در اثر تفاوت دمای شب و روز و نفوذ رطوبت درون ترک‌ها و بزرگ‌تر شدن شکاف‌ها در اثر یخ بستن آب درون ترک.
این کارشناس در ادامه به سیلاب‌های سطحی و بارش زیاد خطر آن برای ساختمان‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر سفره‌های آب زیرزمینی بالا بیایند، به پی و شالوده ساختمان آسیب می‌زنند.» روحانی معتقد است، از نگاه کارشناسان میراث فرهنگی، آب برای این بناها رحمت نیست و باید آن را از بناهای تاریخی دور نگه دارند و به آنجایی هدایت کنند که باران رحمت است.
دکتر رئیسی اردکانی: «برای جلوگیری از فرونشست زمین برنامه‌ای وجود دارد»
اگر سفره‌های آب زیرزمینی نه بالا، بلکه پایین بروند، آسیب دیگری که در تهدید تخت جمشید از آن سخن به میان می‌آید، فرونشست زمین است.
دکتر عزت‌الله رئیسی اردکانی استاد دانشگاه شیراز و یکی از هیدرولوژیست‌های مطرح ایران، در گفت‌وگو با دویچه وله، فرونشست زمین را در اثر پایین افتادن سطح آب، اضافه برداشت و چاه‌های غیرمجاز در محدوده تخت جمشید می‌داند. این کارشناس می‌گوید، فرونشست‌های حاضر در زمین‌های زراعی رخ داده و در خود محدوده تخت جمشید و پاسارگاد نیست. دکتر رئیسی اردکانی با اشاره به اینکه ادامه اضافه برداشت ممکن است به فرونشست‌های جدید بینجامد، تنها راه جلوگیری از فرونشست را کنترل تراز سطح آب و عدم برداشت می‌داند و معتقد است این اقدامی است مدیریتی. رئیسی اردکانی می‌گوید، در این مورد برنامه مدیریتی وجود دارد و به نصب کنتور هوشمند بر روی چاه‌های منطقه اشاره می‌کند و تنها راه جلوگیری از فرونشست را کنترل برداشت می‌داند.
مرمت تخت جمشید در دوره‌های گوناگون
عامل آسیب‌ها به تخت جمشید هرچه باشد، تخت جمشید هم مانند هر اثر تاریخی دیگری، برای مانایی نیاز به مرمت دارد.
برای نگهداشت این آثار باستانی در دوره‌های گوناگون، فعالیت‌های مختلف مرمتی در تخت جمشید در جریان بوده است. این فعالیت‌ها که آغازشان به سال‌های ابتدایی قرن حاضر خورشیدی برمی‌گردد در سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۷ توسط باستان‌شناسان و مرمتگران ایتالیایی پی گرفته شد. گروه ایتالیایی ایزمئو به سرپرستی زوج تیلیا در سال ۴۳ برای جلوگیری از ویرانی تخت جمشید به ایران دعوت شدند.
شهرام رهبر که در گذشته سرپرستی گروه مرمت تخت جمشید را بر عهده داشته، به فعالیت‌های "ایزمئو" اشاره می‌کند و می‌گوید: «در این دوره، گروه مرمت، اقداماتی در زمینه سنگ انجام دادند و در صورت کمبود سنگ در بنا، آن را از همان معادن استخراج می‌کردند و برای اتصال آن به پیکره تاریخی از مواد مختلفی از جمله رزین استفاده می‌کردند.» این کارشناس میراث فرهنگی می‌گوید: «رزین‌ها به مرور زمان، خاصیت شیمیایی و فیزیکی خود را از دست می‌دهند و در بخش‌هایی دچار مشکل می‌شوند. برای همین گروه‌های مرمتی جدید باید مواد و مصالح فرسوده را با ظرافت بردارند و به جای آن مواد جدید مرمتی مانند "لدان" استفاده کنند.»
دویچه وله را در تلگرام دنبال کنید
چند وقتی است که همکاری‌های بین‌المللی برای مرمت تخت جمشید از سر گرفته شده‌اند.
از تازه‌ترین اقدامات صورت گرفته در این راه می‌توان به همکاری‌های مرمتگران بدون مرز و کارشناسان میراث فرهنگی ایران اشاره کرد که فصل اول آن در نیمه دوم خردادماه ۹۸ به پایان رسید. فصل دوم این فعالیت‌ها در تخت جمشید، روز چهارشنبه، ۲۲ آبان به پایان رسید. خبرگزاری ایرنا می‌نویسد، پرکردن درزها و ترک‌ها با ملات آهکی "لدان" برای جلوگیری از آسیب‌های ناشی از رطوبت، مهمترین فعالیت مرمتگران ایتالیایی و ایرانی در دوره دوم بود.
مجموعه تاریخی تخت جمشید که در دوره هخامنشیان ساخته شده، یکی از چهار اثر ثبت شده استان فارس در فهرست آثار جهانی است. ساخت بنای تخت جمشید به سال ۵۱۸ پیش از میلاد بازمی‌گردد. این مکان تاریخی از سال ۱۹۷۹ به عنوان یکی از آثار ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو به چشم می‌خورد.