جنبش‌های اجتماعی-سیاسی سوار بر رکاب دوچرخه
۱۳۹۶ بهمن ۱۷, سه‌شنبه
«به خانم یا آقایی برای آموزش چرخاندن آچار نیازمندیم! خانمی که همکار ما بود متاسفانه تابستان آینده کارگاه را ترک می‌کند. اگر حوصله و وقت داری، یک‌بار در هفته یا بیشتر به این کارگاه بیا و به مردم کمک کن تا یاد بگیرند خودشان دوچرخه‌شان را تعمیر کنند. از دیدنت خوشحال می‌شویم!»
این آگهی دعوت به همکاری است که بر در یک کارگاه خودهمیاری برای تعمیر دوچرخه (Fahrrad-Selbsthilfewerkstatt) در یکی از شهرهای آلمان نصب شده است. در ادامه این آگهی به مراجعه‌کنندگان یادآوری می‌شود: «دوچرخه‌سواری اقدامی سیاسی- اجتماعی است و به لحاظ حفاظت از محیط زیست مهم است. پس اگر خودت بتوانی دوچرخه‌ات را تعمیر کنی لذت بیشتری می‌بری.»
در بسیاری از شهرهای آلمان از این نوع کارگاه‌های کوچک و بزرگ یافت می‌شوند که متناسب با امکانات صاحب آنها در مکان‌های گوناگون شهر برپا شده‌اند.
ایده پروژه کارگاه‌های خودهمیاری تعمیر دوچرخه در اوایل دهه ۱۹۸۰ در آلمان اجرا شد. در آن زمان طرفداران محیط زیست برای پیشگیری از آلودگی بیشتر هوا تصمیم گرفتند با برنامه‌ریزی کارهای گروهی مردم را تشویق کنند که برای انجام کارهای روزانه در مسافت‌های کوتاه به جای اتومبیل شخصی از دوچرخه استفاده کنند.
یکی از طرح‌هایی که در آن زمان برنامه‌ریزی شد، کمپینی به نام "رسیدن به محل کار با دوچرخه" بود. این برنامه در شهر فرانکفورت اجرا شد و هدف آن مقابله با شرکت‌های اتومبیل‌سازی بود که یکی از بزرگترین مسئولان آلودگی هوا هستند. برنامه‌ریزان این جنبش به منظور پشتیبانی و پیش بردن این طرح، همزمان کوشیدند که امکاناتی را برای دوچرخه‌سوارها فراهم کنند تا آنها بتوانند همیشه و با آرامش از این وسیله نقلیه استفاده کنند.
برای پیشبرد این هدف، برنامه‌ریزان تلاش کردند تا با شرکت‌های بیمه به توافق برسند که شهروندان با قیمتی مناسب دوچرخه‌هایشان را در برابر سرقت و تصادف بیمه کنند. این فعالان همزمان کارگاه‌هایی را به راه انداختند که در آنها دوچرخه‌داران خودشان کار تعمیر و راه‌اندازی دوباره وسیله نقلیه‌شان را انجام دهند.
این کارگاه‌ها در مکان‌هایی ساخته شدند که شهروندان بتوانند راحت به آن دسترسی داشته باشند و خودشان آن را سرپرستی کنند؛ مانند گوشه‌ای از محوطه یک دانشگاه یا انبار یک مرکز فرهنگی.
هم‌اکنون این کارگاه‌ها توسط دانشجویان یا شهروندان داوطلبی سرپرستی می‌شود که با کار تعمیر دوچرخه آشنا هستند. آنها به مراجعه‌کنندگان کمک می‌کنند تا دوچرخه‌شان را تعمیر کنند و چنانچه کسی نتواند این کار را انجام دهد با دستمزدی پایین، خودشان دوچرخه‌اش را تعمیر می‌کنند. چنانچه دوچرخه‌ای نیاز به تعویض قطعه‌ای داشته باشد از وسایل بازیافتی که هنوز قابل استفاده است با قیمت بسیار پایین به‌عنوان لوازم یدکی استفاده می‌شود.
در آمریکا در سال ۲۰۰۲ مشابه این پروژه با نام "Bike Kitchen" در شهر لس‌آنجلس راه‌اندازی شد. فردی آشپزخانه بلااستفاده خانه‌اش را به کارگاه خودهمیاری تعمیر دوچرخه تبدیل کرد. این پروژه اکنون در بسیاری از کشورها با همین نام اجرا می‌شود. ویژگی بیشتر این آشپزخانه-کارگاه‌های دوچرخه این است که استادکار و مشتری می‌توانند بعد از ساعت کاری با هم آشپزی کنند، به تماشای فیلم بنشینند و درباره آن گفت‌وگو کنند. موضوع بیشتر این فیلم‌ها محیط زیست یا حقوق قانونی فرد دوچرخه‌سوار است.
اقتصاد و سیاست دوچرخه
در دهه ۱۹۷۰، پس از شکل‌گیری جنبش‌های جدید اجتماعی مانند جنبش‌های مخالفان برنامه‌های هسته‌ای و جنبش صلح، محیط زیست و محافظت از آن به یکی از اهداف مهم این جنبش‌ها تبدیل شد. با منسجم‌تر شدن فعالیت جنبش‌های اجتماعی به شکل حزب سیاسی و شرکت مستقیم این احزاب در ساختار تصمیم‌گیری‌های دولتی و پارلمانی، دوچرخه جایگاه ویژه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود را پیدا کرد.
بحران نفت و بالا رفتن قیمت سوخت در دهه ۱۹۷۰ از یک طرف و تعداد زیاد کشته‌های تصادفات باعث اعتراض‌های مردمی به سیستم حمل و نقل و جاده‌ها شد. این اعتراضات به احزاب منتقل شد و احزاب با استفاده از جایگاه خود در سطح تصمیم‌گیری‌های سیاسی توانستند سیستم حمل و نقل را تغییر داده و شرایط بهتری را برای استفاده بیشتر از دوچرخه فراهم کنند. برنامه‌ریزان همزمان با این تغییر ساختاری، تبلیغ درباره مزیت‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و تندرستی را در تمام سطوح آموزشی، از مدرسه تا آموزش عالی، آغاز کردند. هدف آنها این بود که استفاده از دوچرخه را به فرهنگ جامعه تبدیل کنند که در این کار تا حدود زیادی موفق شدند.
نتیجه انجام این برنامه‌ریزی در سطوح بالا و پایین این بوده است که حال در بسیاری از کشورها در ساختار و برنامه‌ریزی شهری امکانات لازم برای دوچرخه‌سواران فراهم شده و در خیابان‌ها مسیر ویژه دوچرخه با رنگ و اندازه مشخص در نظر گرفته می‌شود. همچنین از آنجایی که دوچرخه فضای زیادی نیاز ندارد، در معماری بسیاری از مجتمع‌های مسکونی، پارکینگ ویژه دوچرخه در نظر گرفته می‌شود.
یکی از برنامه‌هایی که به مرور در بسیاری از شهرهای بزرگ و توریستی انجام شده است امکان استفاده از دوچرخه‌های اجاره‌ای است که به آن bicycle-sharing می‌گویند. پارکینگ ویژه این دوچرخه‌ها بیشتر کنار ایستگاه‌های مترو یا اتوبوس درون‌شهری است و کمک می‌کند تا افراد بتوانند با استفاده از اپلیکیشن‌های ویژه‌ای که برای گوشی‌های هوشمند ساخته شده و پرداخت کمی پول، پس از پیاده شدن از مترو یا اتوبوس، از دوچرخه برای رسیدن به مقصد نهایی خود استفاده کنند.
بر پایه تحقیقات کارشناسی که در مراکز پژوهشی و دانشگاه‌های برخی از کشورها مانند هلند، دانمارک و آلمان انجام شده، استفاده از دوچرخه می‌تواند میزان استفاده از اتومبیل‌های شخصی درون‌شهری را به‌طور متوسط تا ۳۰ درصد کاهش دهد. براساس این پژوهش‌ها در بیشتر شهرها از اتومبیل برای مسافت‌های کم‌تر از پنج کیلومتر استفاده می‌شود. چنانچه شرایط مناسبی برای عبور و مرور با دوچرخه فراهم شود می‌توان برای چنین مسافت کوتاهی از اتومبیل شخصی چشم‌پوشی کرد. این امکان کمک می‌کند که فرد سریع‌تر به مقصد برسد و موجب صرفه‌جویی زمان و هزینه می‌شود که در سطح کلان تاثیر مثبتی بر اقتصاد ملی دارد. کاهش ذرات معلق در هوا نیز یکی از پیامدهای سودمند آن است.
به گفته سازمان بهداشت جهانی چنانچه افراد در طول روز مدت نیم ساعت تحرک بدنی برنامه‌ریزی شده‌ای داشته باشند امکان ریسک بسیاری از بیماری‌ها به میزان زیادی کاهش می‌یابد. در جوامع شهری و پر رفت و آمد برای رفتن به سر کار، خرید و سایر کارهای ضروری این تحرک می‌تواند با دوچرخه‌سواری انجام شود. دوچرخه نه تنها برای محیط زیست مفید است بلکه کمک می‌کند تا بسیاری از بیماری‌های زندگی شهری مانند فشار خون و وزن بالا، دیابت، و بیماری‌های قلبی و عروقی کاهش یابند و در نتیجه باعث کاهش هزینه‌های درمانی می‌شود.
دوچرخه ابزاری برای اعتراض
سال‌هاست که دوچرخه به عنوان وسیله نقلیه غیر موتوری در اعتراضات به‌کار می‌رود. جنبش جهانی Critical mass یک جنبش وسایل نقلیه غیر موتوری است که در بسیاری از شهرهای دنیا رشد کرده است. شرکت‌کنندگان در این جنبش که بخش بزرگ آن را دوچرخه‌سواران تشکیل می‌دهند، در جایی با هم قرار می‌گذارند و در یک گروه بزرگ حرکت می‌کنند. شرکت‌کنندگان در این حرکت جمعی می‌خواهند این پیام را به مسئولان شهر و طراحان شهری برسانند که در طراحی شهر حقوق دوچرخه‌سواران و مسیر دوچرخه در نظر گرفته شود.
با آغاز جهانی شدن (Globalization) و پیامدهای زیان‌بار زیست محیطی آن، منتقدان با استفاده از دوچرخه به شیوه‌های گوناگون اعتراض خود را به نمایش گذاشته‌اند. در ماه اوت سال ۲۰۰۴ هزاران دوچرخه‌سوار در یک تظاهرات اعتراضی علیه سیاست‌های جرج بوش و حزب جمهوری آمریکا شرکت کردند که در جریان آن صدها نفر پس از درگیری با پلیس دستگیر شدند. همزمان با کنفرانس جهانی تغییرات اقلیمی که نوامیر سال ۲۰۱۷ در شهر بن آلمان برگزار شد هزاران دوچرخه‌سوار با هدف اعتراض به آسیب‌های گوناگونی که به محیط زیست وارد می‌شود از شهر کلن به سمت بن به عنوان اعتراض حرکت کردند. این حرکت گروهی موجب بسته شدن بزرگراه‌ها شد و رفت و آمد خودروها را برای چند روز مختل کرد.
سازمان‌های غیردولتی و فعالان محیط زیست روز سوم ماه ژوئن را "روز اروپایی دوچرخه‌سواری"(european cycling day) نامیده‌اند. در این روز دوچرخه‌سواران در شهرهای اروپا با پلاکاردها و نمادهای مختلفی که همراه خود دارند اعتراض خود را به آسیب‌هایی بیان می‌کنند که وسایل نقلیه موتوری به محیط زیست وارد می‌آورند. هدف برنامه‌ریزان و دوچرخه‌سواران شرکت‌کننده در این جنبش همگانی این است که نشان دهند در دنیای امروز وسایل نقلیه موتوری گوناگون و گرانی تولید می‌شود که به زندگی انسان‌ها آسیب می‌رساند، اما دوچرخه وسیله‌ای سالم، ارزان و اجتماعی است.
در حالیکه در کشورهایی مانند ایران مانع دسترسی و استفاده بویژه زنان از دوچرخه می‌شوند، در کشورهای دیگر پژوهش‌هایی انجام می‌گیرد تا دریابند که دوچرخه باید چگونه طراحی شود تا استفاده از آن ساده باشد و همزمان سرعت آن بیشتر شود. هم‌اکنون درباره دوچرخه الکترونیکی تحقیقات بسیاری انجام می‌شود.
نویسنده: رامش کیانی