دریچه‌ای به جهان اسلام
۱۳۸۸ آبان ۱۹, سه‌شنبه
از صوفیان چنین روایت می‌شود: «برگ‌‌های این "کتاب آسمانی" از عصاره سنبل سرخ به وجود آمده، نوشته‌های آن جرقه‌های نور و اسرار آن پنهان است. هر نسخه کتاب قران موجود بر روی زمین رونویس "قران آسمانی"، این نخستین کتاب و سرچشمه همه کتب، است. آفریدگار با این کتاب ناخوانده آسمان و زمین را آفرید».
گویی "قرآن سرخ" به نمایش گذاشته‌شده در نمایشگاه "تصویر در جهان اسلام و دنیای مدرن " در خانه نمایشگاهی مارتین گروپیوس در برلین نماد این اسطوره است.
نام هر سوره در "قرآن سرخ" که در اواخر قرن هشتم هجری در تونس تحریر شده، با خطی طلایی و آیات با قلم نقره نوشته شده‌اند. حروف این قرآن و تذهیب‌های طلایی در شروع هر سوره و میان آیات جرقه‌های نور را تداعی می‌کنند و سرخی ورق‌های آن روایت صوفیان را به یاد می‌آورد.
نمایش "قران سرخ" و دیگر نسخه‌های بی‌نظیر قرآن‌های خطی در بدو ورود به نمایشگاه، اشاره‌ای عرفانی به آفرینش و آغازجهان است.
محرابی برای نیایش آفرینش
در آغاز نمایشگاه "تصاویر در جهان اسلام و دنیای مدرن" در کنار قرآن‌های خطی قدیمی، چیدمانی از هنرمند آلمانی ولفگانگ لایب (Wolfgang Laib) به نام "پنج کوه تسخیر نشده" اشاره‌ای شاعرانه به آفرینش جهان است. این اثر محرابی است که در آن پنج کپه از گرده‌های گل درخت فندق به‌مثابه پنج کوه در بدو آفرینش چیدمانی شده است که بیننده را به نیایش دعوت می‌کند.
گرچه نمایش اثر هنری ولفگانگ لایب متعلق به دهه هشتاد قرن بیستم در جنب نسخه‌های قدیمی قرآن، در نگاه اول غیرمترقبه و نامانوس به‌نظر می‌رسد، ولی کلیه این آثار استعاره‌هایی عرفانی بوده و نشان می‌دهند که مادیت تنها بر مبنای معنویت می‌تواند وجود داشته باشد.
اجرا کنندگان نمایشگاه "تصاویر در جهان اسلام و دنیای مدرن" آگاهانه واژه‌های کهن و نو، نمونه‌های گوناگون هنر اسلامی و هنر معاصر، آثار هنرمندان شرقی و هنرمندان غربی را در کنار یکدیگر قرار داده، تا با این روند مرزبندی‌های متداول را در ذهنیت بیننده غربی از میان ببرند و دریچه‌های جدیدی به جهان اسلام بگشایند.
به‌کارگیری "اطلس تصویری" ابی واربورگ
در برنامه‌ریزی هنری این نمایشگاه از "اطلس تصویری" ابی واربورگ (Aby Warburg) – یکی از مشهورترین مورخان هنر و فرهنگ‌شناسان اوائل قرن بیستم میلادی – الهام گرفته شده است. واربورگ در "اطلس تصویری" خود هنر یونان دوره کلاسیک و هنر دوره رنسانس را به شکل کولاژ (مجموعه‌ای از تصاویر) در کنار یکدیگر قرار داده، تا در این رویارویی ریشه‌های تاریخی هنر رنسانس و تاثیرات هنر کلاسیک یونان بر روی آن را به گونه‌ای ملموس و آشکار نشان دهد.
بدین گونه در نمایشگاه "تصاویر در جهان اسلام و در دنیای مدرن" در کنار نمونه‌های برجسته هنر اسلامی، آثار هنری ۴۸ هنرمند معاصر، از جمله در عرصه‌های نقاشی، طراحی، مجسمه‌سازی، گرافیک، عکاسی، ویدیوی هنری و چیدمان به نمایش گذاشته شده است. این روند تاثیر هنر اسلامی در هنر معاصر را آشکار کرده و سعی بر آن دارد که افق بیننده را وسیع‌تر کند.
واژه‌های اساسی در هنر اسلامی
در نمایشگاه "تصاویر در جهان اسلام و دنیای مدرن" در خانه هنری مارتین گروپیوس برلین، ۲۵۰ اثر هنری در ۱۸ بخش مختلف به‌نمایش گذاشته شده است. سه واژه اساسی در هنرهای اسلامی - خطاطی، نقش و نگار و مینیاتور - به‌عنوان تم‌های اصلی این نمایشگاه انتخاب شده‌اند.
خطاطی: برجسته‌ترین فرم هنر اسلامی
نمایشگاه "تصاویر در جهان اسلام و در دنیای مدرن" با خطاطی به‌مثابه فرم هنری مستقل آغاز می‌شود. خطاطی مبنای هنر اسلامی و برجسته‌ترین و خالص‌ترین فرم بیانی آن است. در این بخش نشان داده می‌شود که خطاطی نه تنها زیبانویسی، بلکه سعی برای حفظ هویت، بازگویی حرکت و تکامل، و مقابله با نیستی و نابودی نیز هست.
در کنار نمونه‌های هنر خطاطی اسلامی لیتوگرافی‌های هنرمند نامدار، پابلو پیکاسو، جلب نظر می‌کنند. او در این آثار اشعاری را به تصویر کشیده و مشابه هنر خطاطی اسلامی مرز میان خط و نقش را از بین می‌برد.
نقش و نگار: انعکاس نظم اجتماعی
نقش و نگار در زمینه‌های مختلف هنر اسلامی، مانند تذهیب، معماری، کاشی‌کاری و گچ‌بری، فرش و گلیم و دیگر صنایع دستی نقش ویژه‌ای ایفا می‌کند. فرم‌های موجود در نقش و نگار نه تنها بیانگر اصول و قواعد زیبایی‌شناسی در هنر اسلامی هستند، بلکه به‌گونه‌ای نیز نظم اجتماعی و سیستم سیاسی جوامع اسلامی را بازتاب می‌دهند.
هنرمندان معاصری مانند پرستو فروهر، مونا هاتوم (Mona Hatum)، سوزان هفونا (Susan Hafuna) و هاله تنگر (Hale Tenger) نقش و نگار را به‌عنوان فرم زیربنایی آثار خود انتخاب کرده‌اند. آنان در عین حال با دگرگونی اصول و قواعد این فرم هنری، تناقضات موجود در نظام اجتماعی را منعکس کرده، از سیستم اجتماعی حاکم در کشورهای اسلامی انتقاد می‌کنند.
مینیاتور: نادیده گرفتن ممنوعیت تصویر در اسلام
در این بخش از نمایشگاه، شاهکارهای هنر مینیاتور در نسخه‌های خطی ایرانی، هندی و عثمانی نشان داده می‌شود. در این آثار ممنوعیت تصویر در اسلام آشکارا نادیده گرفته شده، روایات مذهبی مانند معراج پیامبر و یا داستان‌های شاعرانه و حماسی ایرانی، مانند خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و یوسف و زلیخا، تصویر شده‌اند.
در اجرای مینیاتورهای به‌نمایش گذاشته شده، زبانی استعاره‌ای به‌کار گرفته شده و عناصر داستانی در فرهنگ‌های گوناگون با یکدیگر ترکیب شده‌اند.
در این بخش تابلویی از رقیب شاو (Raqib Shaw)، هنرمند جوان پاکستانی، بیننده را به سوی خود جلب کرده، او را دچار حیرت می‌کند. او از موتیف‌های تخیلی و فرم‌های بیانی مینیاتورهای قدیمی الهام گرفته و در این دنیای به ظاهر افسانه‌ای، انحطاط، تباهی و مازورخیسم را به تصویر می‌کشد.
دیالوگ بین فرهنگ شرق و فرهنگ غرب
هدف برگزارکنندگان نمایشگاه "تصاویر در جهان اسلام و دنیای مدرن" آشنا کردن بیننده غربی با فرهنگ غنی کشورهای اسلامی و هنر اسلامی از بدو آن تا کنون است.
در دورانی که تفاوت‌های فرهنگی میان دنیای غرب و جهان اسلام چالش‌برانگیز شده‌اند، مجریان این نمایشگاه بر جنبه‌های مشترک این دو فرهنگ انگشت می‌گذارند. آنان قطب‌های به ظاهر متضادی مانند سنت و مدرنیته، هنر اسلامی و هنر معاصر، فرهنگ شرق و فرهنگ غرب را در دیالوگ با یکدیگر قرار داده و مرزبندی موجود میان دنیای غرب و جهان اسلام را با نگاهی انتقادی مورد سئوال قرار می‌دهند.
نمایشگاه "تصاویر در جهان اسلام و دنیای مدرن" در خانه نمایشگاهی مارتین گروپیوس در برلین تا ۱۸ ژانویه سال ۲۰۱۰ میلادی بر پا خواهد بود.
نویسنده: الهه آزاد
تحریریه: بابک بهمنش