روایت جدید وزارت ارشاد از سرانه مطالعه
۱۳۸۹ فروردین ۱۸, چهارشنبه
اردیبهشت ماه سال ۸۷ علی اکبر اشعری، مشاور فرهنگی محمود احمدی‌نژاد و رئیس کتابخانه ملی، سرانه کتاب‌خوانی ایرانیان را ۶ دقیقه در شبانه‌روز اعلام کرد و گفت، حدود دو سوم این میزان نیز به مطالعه کتابهای درسی مربوط میشود. وزیر سابق ارشاد، محمد حسین صفارهرندی، بهمن ماه همان سال این آمار را نادرست خواند و سرانه مطالعه در ایران را ۱۸ دقیقه اعلام کرد. صفارهرندی مبنای این رقم را گزارشی از نهاد کتابخانههای عمومی عنوان کرد که در آذر و دی ماه ۱۳۸۷ تهیه شده بود.
اختلاف آمار وزارت ارشاد با اظهارات مسئولان
نهادها و موسسه‌های مختلفی که به عنوان زیرمجموعه‌ی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت می‌کنند، تا کنون چند بار به ارزیابی سرانه‌ی مطالعه در ایران پرداخته‌اند. آماری که در دو سال گذشته از سوی وزارت ارشاد اعلام شده، حتا با اظهارات برخی از مسئولان دولتی نیز در تناقض است.
گزارش مورد استناد صفارهرندی می‌گوید، بیش از پنجاه درصد از ایرانیان اهل مطالعه هستند. رسول جعفریان، رئیس کتابخانه‌ی مجلس، چند روز پس از انتشار این گزارش به خبرگزاری مهر گفت: «حدود ۹۵ درصد از مردم ایران کتابخوان نیستند.» اکنون نهاد دیگری در وزارت ارشاد آمار تازه‌ای ارائه کرده که مطابق آن شهروندان تهرانی روزانه ۳۲ دقیقه کتابهای غیردرسی مطالعه می‌کنند. این نهاد «مركز افكارسنجی و رصد فرهنگی پژوهشگاه فرهنگ و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» نام دارد و گزارش خود را سه‌شنبه هفدهم فروردین ۸۹ منتشر کرده است.
تهرانی‌ها در روز ۳۲ دقیقه کتاب می‌خوانند؟
محمد حسین ساعی، قائم مقام «مرکز افکارسنجی...» به خبرگزاری كتاب ایران (ایبنا) گفته است: «پس از بحث‌های سال ۸۷ درباره سرانه مطالعه كتاب و آمار متناقضی كه از ۲ تا ۱۸ دقیقه مطرح شد، تصمیم گرفتیم كه سرانه مطالعه را ابتدا در شهر تهران و سپس در سراسر كشور برآورد كنیم.» ساعی می‌گوید، در تهران «میزان مطالعه با احتساب مطالعه درسی و مذهبی به ۷۹ دقیقه در شبانه روز می‌رسد و میانگین مطالعه درسی ۴۷ دقیقه است.» او نتیجه می‌گیرد، به این ترتیب «میانگین مطالعه غیردرسی ۳۲ دقیقه در شبانه‌روز خواهد بود.»
قائم مقام مرکز افکارسنجی در مورد نحوه‌ی انجام این بررسی توضیحی نداده است. نتایج بررسی مشابهی که مهرماه سال ۸۷ از سوی همین مرکز برگزار شده، با مراجعه به هزار نفر از شهروندان تهرانی به دست آمده است. نهاد کتابخانههای عمومی نیز آمار خود را با پرسش از حدود دو هزار نفر به دست آورده بود. ساعی به ایبنا گفت: «براساس این بررسی می‌توان میزان مطالعه در كشور را نیز بین ۲۰ تا ۳۰ دقیقه تخمین زد.» تازه‌ترین بررسی‌های این مرکز ظاهرا اواخر سال ۸۸ انجام شده است.
رکود نشر، افزایش کتاب‌خوانی؟
مدیران وزارت ارشاد هیچ توضیحی در مورد علت اختلاف فاحش آمار جدید مطالعه با آمار قبلی همین نهاد و اظهارات دیگر مسئولان ارائه نکرده‌اند. از سوی دیگر واقعیت‌های وضع نشر نیز افزایش نزدیک به ۵۰ درصدی مطالعه در طی یک سال را تایید نمی‌کند. کارشناسان امور نشر معتقدند، اگر میزان مطالعه در یک سال از ۱۸ دقیقه به ۳۲ دقیقه رسیده باشد، باید تیراژ متوسط کتاب‌ها و میزان فروش آنها نیز به همین افزایش می‌یافت. این در حالی است که مطابق آمار رسمی نشر، شمارگان متوسط کتاب در همین فاصله حدود ۵۰۰ نسخه کاهش یافته است.
همزمان با انتشار روایت تازه‌ی وزارت ارشاد از افزایش سرانه‌ی مطالعه ناشران مستقل از تاخیر در صدور مجوز نشر و کتابفروشی‌ها از افت فروش کتاب گلایه می‌کنند. بسیاری از کتابفروشی‌های غیردولتی می‌گویند، میزان فروش کتاب در سال گذشته به شکل محسوسی کمتر شده است. ابوالحسن مختاباد، کارشناس مسائل نشر، ۱۶ اسفند ۸۸، در گفت‌وگو با سایت خبری آفتاب گفت: «در سال ۸۸ فروش کتاب ۲۵ تا ۵۰ درصد نسبت به سال قبل کاهش داشته است.»
مطابق بررسی‌هایی که وزارت ارشاد دولت محمود احمدی‌نژاد انجام داده، تعداد کتابفروشی‌های ایران به کمتر از سه هزار باب رسیده است. خبرگزاری فارس نهم دی‌ماه ۸۷ گزارش داد: «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بررسی‌های خود نوشته است از تعداد كتابفروشی‌های مستقل به علت مشكلات اقتصادی به طور مستمر كاسته میشود.»
آماری که نمی‌تواند درست باشد
بسیاری از شهرستان‌های ایران اصلا کتابفروشی ندارند. استفاده گسترده از کتابخانههای عمومی می‌توانست توجیه آمار جدید وزارت ارشاد باشد. از هر هفتاد ایرانی یک نفر بیشتر عضو کتابخانه نیست. آمار نهاد کتابخانههای عمومی ایران نشان می‌دهد، بخش بزرگی از همین اعضا نیز در کتابخانههای دانشگاهی و تخصصی عضو هستند.
اگر سرانه‌ی مطالعه‌ی کتابهای غیردرسی واقعا افزایش پیدا کرده بود، نمود آن در زمینه‌های مختلفی آشکار می‌شد. کاهش شمار کتابهای چاپ اول و تیراژ متوسط، ورشکستگی برخی از کتابفروشی‌ها، و استفاده ناچیز از کتابخانههای عمومی، واقعیت‌هایی هستند که نشان می‌دهند آمار جدید وزارت ارشاد نمی‌تواند قابل اعتماد باشد. آمار تازه‌ی وزارت ارشاد حتا با اطلاعاتی که همین وزارتخانه از وضعیت کتابفروشی‌ها و نشر منتشر کرده نیز در تناقض است. به نظر می‌رسد آماری که وزارت ارشاد منتشر می‌کند، بیش از آنکه دقیق باشد، در خدمت اثبات شعارهای این وزارتخانه است. تا کنون هیچ نهاد مستقل و هیچ یک از پژوهش‌های دانشگاهی درستی این آمار را تایید نکرده‌اند.