روز جهانی «ارتباطات و جامعه اطلاعاتی» و چنته‌ی خالی ایران
۱۳۹۰ اردیبهشت ۲۸, چهارشنبه
هفدم ماه مه سال ۱۸۶۵، نمایندگان بیست کشور جهان گرد هم نشستند تا اولین قوانین فراملی ارتباطات را که در آن زمان در پیشرفته‌ترین شکل محدود به تلگراف بود، تدوین کنند. نتیجه‌ی این گردهمایی و بحث‌ها منجر به تشکیل «اتحادیه بین‌المللی تلگراف» شد که از همان زمان هرسال در روز ۱۷ ماه مه در تقویم بسیاری از کشورهای جهان، روز «اتحادیه بین‌المللی تلگراف» نامیده شد.
صد و چهل سال بعد، بعد از«اجلاس جهانی جامعه اطلاعات» در تونس در سال ۲۰۰۵ ، سازمان ملل متحدد قطعنامه‌ای را صادر کرد که به موجب آن روز ۱۷ مه به عنوان روز جهانی «ارتباطات و جامعه‌ی اطلاعاتی» نام نهاده شد.
هرسال در این روز نمایندگان کشورهای شرکت‌کننده در «اجلاس جهانی جامعه اطلاعات»، بار دیگر در شهر ژنو گردهم می‌آیند تا درباره‌ی اهداف تعیین‌شده در بیانیه‌ی اجلاس و میزان پیشرفت و راهکارهای تازه‌ی کشورها به بحث و تبادل‌نظر بپردازند. قرار است سران کشورها، بار دیگر در سال ۲۰۱۵ در تونس گردهم آیند و گزارش کاملی از چگونگی اجرایی کردن برنامه‌ی عمل اجلاس جامعه جهانی اطلاعات را در این نشست ارائه دهند و نقاط قوت و ضعف هر کشور عضو در روند اجرایی برنامه‌ی عملی اجلاس بررسی شود.
جمهوری اسلامی ایران، در نشست مقدماتی ژنو در سال ۲۰۰۳ و «اجلاس جامعه جهانی اطلاعات» در تونس در سال ۲۰۰۵ حضور فعالانه‌ای داشت. حال ۶ سال بعد از نشست تونس و درحالی که کمتر از ۴سال به نشست ژنو و ارائه‌ی گزارش تفصیلی باقی مانده است، وضعیت توسعه‌ی ارتباطات و حضور ایران در جامعه‌ی اطلاعاتی از چه قرار است؟
از حضور فعالانه تا انفعال
مهم‌ترین هدف برگزاری اجلاس‌های جامعه جهانی اطلاعاتی تلاش منسجم برای دسترسی هرچه بیشتر انسان‌ها از هر گوشه‌ی جهان به منابع اطلاعاتی و گردش آزاد اطلاعات است. بخش مهمی از بحث‌های نشست تونس، به چگونگی همکاری‌ها برای ارتقای زیرساخت‌های ارتباطاتی در کشورها مربوط بود؛ زیرساخت‌هایی که بی‌توسعه‌ی زیربنایی آن‌ها، توسعه‌ی ارتباطات و دسترسی همگان به منابع اطلاعاتی ممکن نیست.
همزمان با تدوین اهدافه یازده‌گانه‌ی «اجلاس جامعه جهانی اطلاعات»، جمهوری اسلامی ایران مشغول تنظیم برنامه‌ی چهارم توسعه بود و بسیاری از اهداف ذکرشده در اجلاس، در تدوین برنامه‌ی چهارم و بعدها پنجم توسعه ذکر شد. دولت ایران به ریاست سیدمحمد خاتمی، در تهیه‌ی پیش‌نویس اجلاس جامعه جهانی اطلاعاتی نیز نقش فعالی داشت و برخی از نقطه نظرات ایران در قطعنامه‌ها و مدارک نهایی نشست اعمال شد.
اما نصرالله جهانگرد، دبیر سابق شورای عالی اطلاع‌رسانی کشور در گفت‌وگویی با هفته‌نامه «عصر ارتباطات» می‌گوید:« ما در ارائه برنامه و طی کردن مراحل رشد مصوبات نشست دچار خلل و عقب‌ماندگی و حتا انشقاق بودیم. در چهارسال اول بعد از اجلاس تونس که اصلن مسئولان آی تی درک نمی‌کردند موضوع چیست! کسانی که منصوب به حوزه فن‌آوری اطلاعات بودند نتوانستند هیچ‌کاری کنند.»
کم‌اطلاعی و دانش پایین مسئولان متولی توسعه‌ی ارتباطات و فن‌آوری کشور تنها مشکل پیش‌روی اجرایی کردن اهداف یازده گانه‌ی اجلاس نبود.
آخرین گزارش هیئت‌مدیره‌ی مجمع مخابرات ضریب نفوذ اینترنت در ایران را ۴۸/۵ درصد اعلام کرده است. آمار رسمی می‌گوید ۷۰ هزار کیلومتر شبکه فیبر نوری در اختیار زیرساخت توسعه‌ی اینترنت و ۸۵ هزارکیلومتر هم در دست مخابرات است. آمار رسمی ایران می‌گوید ایران ۲۵ میلیون کاربر اینترنت دارد، برخی کارشناسان به این آمار با تردید نگاه می‌کنند و میزان کاربران اینترنت در ایران را کمتر از میزان تخمین می‌زنند.
رضا تقی‌پور، وزیر ارتباطات و فن‌آوری می‌گوید ۷۰ میلیون سیم‌کارت تلفن همراه در ایران واگذار شده و ضریب نفوذ تلفن همراه در ایران را از نقاط قوت ارتباطات در ایران دانسته است. این در حالی است که چندی پیش لطف‌الله سبوحی، معاون سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی اعلام کرده بود که هیچ اپراتوری تا دوسال آینده مجاز نیست خدمات نسل چهارم تلفن همراه را حتا به صورت آزمایشی در کشور ارائه کند. شبکه‌ی نسل چهارم موبایل که سرعت آن حداقل ۲۲ برابر نسل سوم است در اکثر کشورهای جهان راه‌‌اندازی شده است و مسئولان فن‌آوری و ارتباطات در ایران نه تنها به صراحت از توقیف فن‌آوری برای لااقل دوسال آینده صحبت می‌کنند، که هنوز حتا نسل سوم موبایل را هم در شبکه‌ی ارتباطاتی کشور راه نیانداخته‌اند.
در چنین وضعیت و ارائه‌ی آمارهای متناقض و اظهارنظرهای گاه در ضدیت با هم مسئولان فن‌آوری و ارتباطات، ایران که حضوری فعال در نشست تونس در سال ۲۰۰۵ داشت، روز به روز نقش و حضوری کمتر و منفعل‌تر را در پیش گرفت. به ویژه در نشست سال ۲۰۱۰، مشارکت ایران به شدت محدود شده است و همکاری‌های لازم برای تحقق مصوبات دو اجلای ژنو و تونس کاهش یافته است.
توسعه‌ی موانع به جای توسعه‌ی دسترسی به منابع اطلاعاتی
وضعیت زیرساخت‌های توسعه‌ی فن‌آوری در ایران فقط در بخش شبکه‌ی تلفن‌های همراه نیست که با کمبودهای جدی روبرو است. در سال ۲۰۱۰ سرعت دانلود اینترنت در ایرلان به ۱ مگابایت رسیده است که فاصله‌ی بسیاری با استاندارد جهانی دارد. بنا به گزارش «کمیته‌ی حمایت از خبرنگاران» ایران حالا بزرگ‌ترین سانسورکننده‌ی وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها در جهان است و «گزارشگران بدون مرز» از ایران به عنوان یکی از دوازده دشمن اصلی اینترنت در جهان نام می‌برد.
تقی‌پور، وزیر ارتباطات و فن‌آوری می‌گوید در وب فارسی آنقدری محتوا تولید نمی‌شود که نیازی به پهنای باند و سرعت بالاتر برای اینترنت باشد. این اظهارات در شرایطی مطرح می‌شود که خود دولت اصلی‌ترین مانع برای توسعه‌ی شبکه‌ی ارتباطی کشور و دسترسی به منابع اطلاعاتی است. حاکمیت این مهم‌ترین هدف اجلاس جامعه جهانی اطلاعاتی را نه تنها بهبود نمی‌بخشد، که با فیلترینگ گسترده و سراسری، عدم ارتقای سرعت اینترنت و عدم ایجاد تسهیلات لازم برای بالا بردن تولیدمحتوا در اینترنت مثل توسعه‌ی خرید آنلاین یا تنظیم قوانین کپی‌رایت در برابر توسعه‌ی دسترسی به منابع اطلاعاتی موانع متعددی ایجاد می‌کند.
یکی از بندهای یازده‌گانه‌ی اجلاس جامعه جهانی اطلاعاتی هم که ابعاد اخلاق سایبر و اخلاق اطلاعاتی بود، در ایران نه تنها محقق نشده که حاکمیت درست در جهت خلاف این بند گام برمی‌دارد. اختصاص بودجه‌ی دولتی برای احداث «ارتش سایبری»، توسعه‌ی سیستم فیلترینگ سراسری به جای توسعه‌ی زیرساخت‌های ارتباطی کشور، ارسال پارازیت روی شبکه‌های ماهواره‌ای رسانه‌های فارسی زبان خارج از کشور و هک کردن یا مسدود کردن سایت‌های منتقد با حکم قضایی و حکومتی نمونه‌هایی از رفتارهای بر خلاف اخلاق سایبر حاکمیت ایران است که قاعده‌های جهانی اخلاق سایبر را هم نقض کرده است.
جمهوری اسلامی ایران در تقویم رسمی کشور، حتا این روز جهانی را نه روز «ارتباطات و جامعه اطلاعاتی» که روز «ارتباطات و روابط عمومی» نام نهاده است و در سال‌های اخیر تنها فعالیت در این روز به ارائه آمار ضدونقیض و تجلیل از "پیشرفت‌ها" که معلوم نیست از چه قرار است، محدود شده است. حقیقت اما این است که در بحث فن‌آوری و ارتباطات از اکثر کشورهای جهان بسیار عقب‌تریم و صحبت از منابع اطلاعاتی و توسعه‌ی ارتباطی که می‌شود، چنته‌مان خالی است.
فرناز سیفی
تحریریه: یلدا کیانی