سال ۲۰۱۳؛ سال توافق و مذاکرات آشکار و پنهان هسته‌ای
۱۳۹۲ آذر ۲۸, پنجشنبه
محمود احمدی‌نژاد، رئیس دولت‌های نهم و دهم در یک گفتگوی تلویزیونی در دوازدهم تیر۱۳۹۲ اعلام کرد که مدتی است در "قضیه هسته‌ای" دخالتی ندارد. او به زمان شروع این مدت اشاره‌ای نکرد اما شواهد نشان می‌دهند که این عدم دخالت دست‌کم از ابتدای سال ۲۰۱۳ جدی‌تر شده بود.
احمدی‌نژاد بهمن ماه ۹۱ نیز گفته بود که از جزییات بازدید احتمالی بازرسان آژانس از سایت پارچین بی‌خبر است.
در نخستین ماه‌های سال ۲۰۱۳ دو دور مذاکره هسته‌ای در آلماتی قزاقستان برگزار شد که مانند چهار دور مذاکرات سال ۲۰۱۲ در استانبول، بغداد و مسکو هیچ نتیجه‌ای به بار نیاورد.
پس از مذاکرات آلماتی همه چشم به انتخابات ریاست جمهوری ایران دوخته بودند که مسئله مذاکرات هسته‌ای از مهمترین محورهای تبلیغات نامزدان اصلی آن بود.
عمان میزبان مذاکرات پنهان
مطابق گزارش‌هایی که در ماه نوامبر ۲۰۱۳ در رسانه‌های غربی، از جمله خبرگزاری آسوشیتدپرس منتشر شد، دست‌کم از ابتدای سال ۲۰۱۳ چند دور مذاکره پنهانی میان دیپلمات‌های ایران و آمریکا انجام شده بود.
وزیر خارجه ایران، محمد جواد ظریف در گفتگویی که متن آن در ماه دسامبر ۲۰۱۳ در نشریه "تایم" منتشر شد مذاکره پنهانی با آمریکا را صریحا انکار نکرد و نهایتا پرسش‌ها در این باره را "فرضی" خواند.
شواهد فراوانی وجود مذاکره مخفی با آمریکا را تایید می‌کنند و برخی از منابع سابقه این مذاکرات را سال ۲۰۱۲ اعلام کرده‌اند.
شماری از نمایندگان کنگره آمریکا پس از انتشار گزارش‌های یاد شده، به خاطر پنهان نگاه داشتن مذاکره با ایران از کاخ سفید انتقاد کردند و خواستار علنی کردن جزییات این مذاکرات و شفاف‌سازی در این زمینه شدند.
لوران فابیوس، وزیر خارجه فرانسه گفت، این کشور از ابتدا از طریق همتای آمریکایی او، جان کری در جریان مذاکرات پنهانی دوجانبه با ایران قرار گرفته است. او افزود رایزنی‌های مخفیانه‌ی دو کشور زمینه امضای موافقت‌نامه ژنو را فراهم کرد.
نشریه "گلوب اند میل" چاپ کانادا در ۱۲ دسامبر ۲۰۱۳ به نقل از پونیت تالوار، مشاور عالی باراک اوباما در مسائل خاورمیانه گزارش داد که او پیش و بعد از پیروزی حسن روحانی با مقام‌های ایرانی در عمان ملاقات کرده است.
گفته شده که سلطان قابوس، پادشاه عمان نقش مهمی در میانجیگری و تبادل پیام میان ایران و آمریکا داشته است. او پیشتر نیز برای آزادی چند آمریکایی در ایران پادرمیانی کرده بود و نخستین مقام ارشد خارجی است که پس از انتخاب حسن روحانی به تهران سفر کرد.
"اقدام‌های نا بجا" با موافقت خامنه‌ای
با سفر حسن روحانی به نیویورک که برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل متحد انجام شد ایران و آمریکا برای نخستین بار در تاریخ جمهوری اسلامی در سطحی که تا آن زمان سابقه نداشت با هم ارتباط گرفتند.
گفتگوی تلفنی روحانی و باراک اوباما و مذاکره دو نفره ظریف و جان کری از مهمترین رویدادهای سفر نیویورک محسوب می‌شود. در این سفر ایران و گروه ۱+۵ پس از سال‌ها، در سطح وزیران خارجه درباره پرونده هسته‌ای جمهوری اسلامی مذاکره کردند.
خامنه‌ای در بازگشت هیئت ایرانی از نیویورک از تلاش‌های آنها تقدیر و حمایت کرد اما گفت برخی اتفاق‌ها از نظر او "نا بجا" بوده است.
حامیان حکومت اشاره خامنه‌ای را به گفتگوی تلفنی اوباما و روحانی و طولانی شدن مذاکره دو نفره ظریف و جان کری نسبت دادند اما بعید است این اقدام‌ها بدون موافقت خامنه‌ای صورت گرفته باشند. حسن روحانی و ظریف، قبل وبعد از سفر نیویورک تاکید کردند که با هماهنگی کامل با خامنه‌ای عمل می‌کنند و از خطوط قرمز مورد نظر او فراتر نخواهند رفت.
به نظر می‌رسد برخی از اظهارنظرها در این باره دو انگیزه اصلی داشته باشد؛ یکی مصرف داخلی که عقب‌نشینی‌های صورت گرفته در برابر غرب را به پای "دولت سازشکار" بنویسد، دیگری منزه کردن خامنه‌ای در صورت به بن‌بست رسیدن مذاکرات.
شکست تابوی مذاکره با آمریکا
به هر تقدیر انتقاد خامنه‌ای نمی‌تواند به طولانی شدن گفتگوی جان کری و محمد جواد ظریف نسبت داده شود چرا که وزیر خارجه و دیگر مذاکره‌کنندگان ارشد ایران از آن تاریخ بارها با دیپلمات‌های ارشد آمریکا گفتگو و مذاکره مستقیم داشته‌اند بدون این که خامنه‌ای به آن اشاره‌ای کرده باشد.
ظریف و کری پس از این "تذکر" دست‌کم ده بار (تا جایی که خود ظریف به آنها اشاره کرده) با یکدیگر گفتگوی تلفنی و حضوری کرده‌اند که محتوای آنها چنانکه ظریف هفتم دسامبر به مجله تایم گفته بهتر است "خصوصی" بمانند.
وزیر خارجه ایران به تایم گفته است، بدون بحث و مذاکره با اعضای گروه ۱+۵ به ویژه با آمریکا امکان رسیدن به توافق‌های هسته‌ای در ژنو وجود نداشت.
او در این گفتگو تاکید کرده که مذاکره دوجانبه با آمریکا در حاشیه رایزنی با گروه ۱+۵ از زمان سعید جلیلی و با مذاکرات مستقیم او با بیل برنز، دستیار وزارت خارجه آمریکا آغاز شد.
اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام دو روز پس از امضای موافقت‌نامه ژنو به روزنامه آمریکایی فایننشال تایمز گفت، بدون شکست تابوی مذاکره با آمریکا دست یافتن به این توافق ممکن نبود.
شتاب گرفتن مذاکرات هسته‌ای
در سه ماه پایانی سال ۲۰۱۳ میلادی مذاکرات هسته‌ای که در هشت سال گذشته یا قطع بود یا به "گفتگو برای گفنگو" تقلیل یافته بود، به صورت جدی آغاز شد و با شتاب به توافق‌های اولیه رسید.
دور نخست مذاکرات هسته‌ای در ژنو در ۱۵ و ۱۶ اکتبر انجام گرفت و دور دوم، سه هفته بعد در هفتم نوامبر از سرگرفته شد. در دور دوم مذاکرات که مانند دور نخست در سطح معاونان وزیر برگزار می‌شد، مذاکره‌کنندگان در آستانه امضای موافقت‌نامه قرار داشتند.
روز دوم این مذاکرات جان کری به دعوت کاترین اشتون، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، سفر خود به خاورمیانه را نیمه کاره رها کرد و با شتاب به ژنو رفت. این اتفاق و مذاکرات پنج ساعته او با ظریف در حضور اشتون، امیدواری‌های فراوانی برای امضای یک توافق‌نامه به وجود آورد.
امیدواری به این دور از مذاکرات زمانی افزایش یافت که بقیه وزیران خارجه کشورهای ۱+۵ نیز یکی بعد از دیگری راهی ژنو شدند.
مطابق برخی گزارش‌ها ناخشنودی فرانسه از گفتگوهای پشت پرده ایران و آمریکا مانع نهایی شدن موافقت‌نامه تنظیم شده در این دور از گفتگوها بود. وزیر خارجه فرانسه این گمانه‌زنی‌ها را تکذیب کرد.
کمتر از دو هفته بعد بار دیگر نمایندگان ایران و کشورهای ۱+۵ در ژنو گردهم آمدند تا متن نهایی توافق‌نامه را امضاء کنند. این مذاکرات از ۲۰ تا ۲۴ نوامبر طول کشید.
"چرخش قهرمانانه" در سیاست‌های هسته‌ای
در توافق‌نامه ژنو به صراحت تاکید شده که تمام برنامه‌های هسته‌ای ایران باید به گونه‌ای فروکاسته شود که خطر فعال سازی آنها در جهت ساخت سلاح هسته‌ای در کوتاه مدت از بین برود.
اصولگرایان تند رو و شماری از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران انتقادهای تندی به توافق‌های ژنو کرده‌اند که تا کنون به هیچ اقدام عملی علیه موافقت‌نامه منجر نشده است.
توافق‌نامه ژنو در ایران و آمریکا مخالفانی دارد که هر دو کشور آنها را "نیروهای تندرو" می‌خوانند. در ایران برخی نمایندگان مجلس خواستار برکناری ظریف شدند و ۱۱۰ نماینده طرحی را امضا کردند که در صورت تصویب، توافق ژنو را منتفی می‌کرد.
دفاع خامنه‌ای از توافق‌نامه ژنو و مسکوت ماندن طرح نمایندگان مجلس نشان داد که او پیش از روی کار آمدن حسن روحانی ضرورت عقب نشینی از برنامه‌های مناقشه‌برانگیز اتمی را پذیرفته بود و با تشکیل دولت یازدهم افراد مناسب برای پیشبرد این منظور وارد صحنه شدند.
برخلاف پذیرش قطعنامه خاتمه جنگ با عراق که نخستین رهبر جمهوری اسلامی، روح‌الله خمینی آن را آشکارا به "نوشیدن جام زهر" تشبیه کرده بود، جانشین او، علی خامنه‌ای تمام ابراز تبلیغاتی موجود را به کار گرفته تا چرخش و عقب‌نشینی از شعارها و برنامه‌های پیشین را به عنوان "نرمش قهرمانانه" و "ایستادگی در برابر زیاده‌خواهی‌ها" غرب جلوه دهد.
سال ۲۰۱۳ با فراهم کردن مقدمات اجرای توافق‌نامه ژنو به پایان می‌رسد، اما سرنوشت توافق نهایی و دستاورد رایزنی‌ها و مذاکرات آشکار و پنهان ایران و آمریکا همچنان در ابهام قرار دارد.