صدای پای هری پاتر در ایران

هیچ کس تصورش راهم نمی‌کرد که زنی که ده سال پیش، زندگی خود و فرزند خردسالش را از راه کمک‌معاش دولتی تأمین می‌کرد، خالق یکی از پرفروش‌ترین رمان‌های تاریخ بشود. جوآن رولینگ، (Joanne K. Rowling) نویسنده‌ی گمنامی که نخستین بار، تنها ۵۰۰ نسخه از رمانش به چاپ رسید و حتا نام کوچکش روی کتاب چاپ نمی‌شد، از ترس اینکه مبادا پسران جوان، رمانی را که نویسنده‌ی آن یک زن است، نخوانند، امروز، در انتظار انتشار هفتمین جلد از همان رمانی است که او را به ثروتمند ترین زن انگلیسی بدل کرده است، حتا ثروتمندتر از ملکه‌ی الیزابت دوم.

ساعت دوازده نیمه شب روز ۲۰ ژوئیه ۲۰۰۷ و دقیقاً ده روز پیش از چهل‌ودومین جـشن تولـــد جوآن رولینگ، نویسنده‌ی سری رمان‌های هری ‌پاتر، فروش جلد پایانی این مجموعه، درانگلستان و همزمان دربسیاری ازکشورهای جهان و از جمله ایران آغاز خواهد شد. این رویداد در ایران ساعت دو و سی دقیقه‌ی نیمه شب به وقت محلی در روز ۲۹ تیرماه ۱۳۸۶ خواهد بود.

قشر کتاب‌خوان ایرانی نخستین بار، اواخر دهه‌ی ۱۳۷۰ شمسی با ترجمه‌های جسته و گریخته از جـــلدهای اول مجـمـــوعــــه‌ی هری ‌پاتر آشنا شد. یـعـــنی هــمان زمانی که انتشار جــلد سوم کتاب (در سال ۱۹۹۹) نگاه جهانیان را متوجه‌ی این رمان کرده بود.

کم‌کم پس از کسب اقبال جهانی و انتشار خبر فروش میلیونی این کتاب در سراسر دنیا، نگاه‌ها در ایران هم به سوی این رمان پرفروش انگلیسی جلب شد.

اینترنت، رسانه‌های جمعی و برنامه‌های ماهواره‌ای به تدریج صدای هری پاتر را از گوشه و کنار جهان به گوش خواننده و ناشر ایرانی هم رساندند.

کم‌کم پای لوح‌های فشرده‌ی هری‌ پاتر از کمپانی "برادران وارنر" (Warner Bros) -کمپانی فیلمسازی آمریکایی که تا کنون پنج کتاب هری پاتر را به فیلم تبدیل کرده است- به دستفروشی‌ها ودر ادامه، مغازه‌های فروش محصولات فرهنگی گشوده شد و مخاطبین علاقمند به رسانه‌های تصویری را هم به خود جلب کرد.

رفته‌رفته کار به جایی رسید که حدود دو سال پس از ورود کمرنگ جلد‌های اول مجموعه به ایران، خیل عظیمی از ناشران به یک باره برای داشتن سهمی از این بازار، که هر روز هم بر طرفدارانش افزوده می‌شد، به سراغ ترجمه و نشر آن رفتند.

"محمد نوراللهی"، که از جلد ششم به جمع مترجمان هری پاتر پیوسته، می‌گوید: «زمانی که من(۱۳۸۴شمسی) تصمیم به ترجمه‌ی اول خود از این مجموعه گرفتم، مترجم بیست‌و‌نهمی بودم که از روز اول روی سری کتاب‌های هری پاتر شروع به کار می‌کرد؛ با این حال از آن‌جایی که کتاب در کوتاه ترین زمان ممکن و به طور کامل منتشر شد، توانست در مدت کمتر از دو هفته به فروش پانزده هزار نسخه دست یابد» .

"جمال خداپناهی"، مدیریت نشر بهنام هم می‌گوید: «هری پاتر اولین بار به صورت مجموعه نبود، ابتدا جلد دوم یا سوم آن توسط تندیس منتشر شد و بعد، آن ناشر(تندیس) جلدهای قبل‌تر را منتشر کرد. سپس ناشران دیگر هم‌زمان به انتشار هری پاتر پرداختند. در جلد پنجم حدود پانزده ناشر، هری پاتر را منتشر کردند که این تعداد در جلد ششم به حدود بیست ناشر رسید».

درنوزدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب، که یازدهم اردیبهشت ماه ۱۳۸۵ شمسی درتهران آغاز به کار کرد، بیش از ۲۳ مؤسسه‌ی ‌انتشاراتی، برگردان بیش از ۲۳ مترجم از کتاب‌های مختلف هری پاتر را در ۳۱ غرفه، به معرض نمایش و فروش گذاشتند.

البته استقبال خوانندگان هم در این بین وزنه‌ی سنگینی بوده است. عقیده‌ی عمومی براین است که بی‌سابقه بودن این رمان در ایران از یکسو و تصویر کردن دنیایی جالب و البته متفاوت توسط نویسنده، از سوی دیگر، به محبوبیت این رمان افزوده است.

"ویدا اسلامیه"، مترجمی است که از همان روزهای اول با ترجمه‌ی هری ‌پاتر در ارتباط بوده است. وی که پس از ویرایش اولین جلد –برگردان سعید کبریایی – مترجم و ویراستار پنج جلد بعدی بوده است، می‌گوید: «سال‌ها بود که در ایران برای نوجوانان همچین کتاب‌هایی پر از خلاقیت، پر از اعجاب و پر ازفضای جادویی و سحرآمیز نبود». او دلیل دیگر محبوبیت هری پاتر را وجود نوعی طنز در داستان می‌داند که برای خواننده جذاب است.

جمال خداپناهی هم، با اشاره به این‌که در گذشته ‌نظیر این رمان در ایران وجود نداشته است، می‌افزاید: «وجود وسایل ارتباط جمعی و تبلیغات بین‌المللی طبیعتاً آتش فروش هری پاتر را در ایران تندتر کرد، ولیکن خود جذابیت هری‌ پاتر هم نقش بسیاری در جلب نظر مخاطب داشته است».

هری پاتر در جامعه‌ی ایرانی هم مخاطبین خود را از میان تمام گروه‌های سنی و جنسی برگزیده است. مترجمین و ناشران این رمان در نمایشگاه‌ها و یا جشن‌های رونمایی جلدهای جدید، همواره با طیف گسترده‌ای از خوانندگان، از هر جنسیت و سنی روبرو بوده‌اند.

روند انتشار در ایران

البته همه‌ی ترجمه‌های هری پاتر به سرانجام نرسیدند و همه‌ی ترجمه‌های منتشر شده هم، با اقبال خوانندگان روبرو نشدند. انتشارات "ناهید" و "تندیس" تنها ناشرانی هستند که مجموعه‌ی کامل هری ‌پاتـر را درایران چاپ کرده‌اند. نـشـر نـاهـید، ترجمـــه‌های ‌"پرتو اشراق" و نشــر تـنـدیس، بــرگردان‌هـــای "ویدا اسلامیه" را چاپ می‌کند.

در ایــــران، عــلاوه ‌برشـش جــلد اول هــری‌ پــاتـــر، دو کتـــاب دیگرهــم، که معـــروف به "کتاب‌های درسی هری ‌پاتر" هستند، با ترجمه‌ی ویدا اسلامیه، توسط نشر تندیس به بازار عرضه شده‌اند. دراین کتــاب‌هــا خــانـم رولینـگ به توضیــح مــوقـعــیــت‌ها و شــخــصــیـت‌های داسـتــان خـــود پــرداخــتــه اســـت. ایـن دو کــتاب به نـام‌هـای "جانوران شگفت‌انگیز و زیستگاه آنها" (Fantastic beasts and where to find them) و "کویــــدیــــچ در گــــذرزمــــان"(Quidich through the ages) منتشر شده‌اند.

در ایران علاوه بر کتابفروشی ها مراکز فرهنگی نیز، رمان هری ‌پاتر را خریداری کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به کتابخانه ها و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اشاره کرد.

انتقادها به هری‌ پاتر

در ایران نیز دنیای هری ‌پاتر مورد انتقاد قرار گرفته است. از جمله این‌که، از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مجوز این رمان برای رده‌ی سنی نوجوانان صادر شده است. درحالی‌که حداقل سن برای درک دنیای جادویی هری‌ پاتر، به عقیده‌ی محمد نوراللهی، ۱۷ سال است.

وی می‌گوید: «مشکلی که وجود دارد این است که سن‌قانونیِ دنیای جادویی که خانم رولینگ درباره‌ی آن صحبت می‌کند ۱۷ سال است، یعنی یک فرد ۱۷ ساله می‌تواند ازدواج کند و به عنوان یک فرد ۲۵ یا ۴۰ ساله در جامعه‌ی ‌"مشنگ‌ها" شناخته می‌شود. در حالی‌که آشنا شدن یک نوجوان مثلاً ۱۴ ساله با یک‌سری مفاهیم خاص بزرگسالان، برای سن او مناسب نیست. به زبان ساده‌تر، بهتر بود که مجوزاین رمان برای رده‌ی سنی بزرگسالان صادر می‌شد؛ چرا که در عمل مخاطبان این کتاب صرفاً کودکان و نوجوانان نیستند.»

انتقاد دیگر در مورد مبارزه‌ی یک نوجوان با موجودی اهریمنی است و احساسات و عواطفی که در طول داستان تصویر می‌شوند، ورای درک یک نوجوان هستند. نوراللهی نه‌تنها هری ‌پاتر را نوجوان نمی‌داند، بلکه فرد بالغی می‌بیند که قوی‌ترین فرد جامعه‌ی خود شده و به جنگ سیاه‌ترین جادوگراین جامعه می‌رود.

ویدا اسلامیه با اشاره به نگرانیِ مسئولینِ کتابخانه‌ها یا مدارس راهنمایی و دبیرستان، از رواج خرافات می‌گوید: «(آنها) گاهی گلایه می‌کردند که چرا کتاب‌هایی این‌چنین که مفاهیم جادوگری دارند باید ترجمه شوند». البته او با "سمبلیک" خواندن این جادوگری این انتقاد را رد می‌کند.

نوراللهی هم برای رد استدلال رواج خرافات، به وجود نمونه‌های مشابه اشاره می‌کند: «ما در ادبیات ایران‌زمین هم، چنین عوالم مشابهی را داریم؛ به عنوان مثال "شاهنامه فردوسی‌". از طرف دیگر کتاب‌های دیگری هم مجوز گرفته­اند که دارای فضای مشابهی­ هستند؛ مثل سه گانه "ارباب حلقه‌ها"»

به هر روی، تب‌وتاب هری ‌پاتر در ایران هم، مانند دیگر کشورها بالا گرفته و انتشارات و مترجمان مختلف با پیش‌خرید ‌آن، بی‌صبرانه منتظر چاپ جلد هفتم هستند، تا با ارائه‌ی سریع‌تر آن، به بازار بهتری دست یابند‌. طیف خوانندگان هم که هیچ سن و جنسی را نمی‌شناسد، برای انتشار ترجمه‌ی جلد ‌آخر آن روزشماری می‌کند.