اخبار و اطلاعات در خصوص نزدیک شدن مبادله زندانیان سیاسی و عقیدتی بین دولت‌های ایران و آمریکا در حال افزایش است. البته به موازات فعال شدن مذاکرات بازسازی برجام بعد از حضور جو بایدن در کاخ سفید مذاکرات یادشده در جریان بوده اما علی‌رغم گذشت بیش از دو سال هنوز به نتیجه نرسیده است. در عین حال به نظر می‌رسد این اتفاق در حال نزدیک شدن است. آزادی محمدباقر نمازی در مهر ماه سال گذشته مقدمه این اتفاق است.
سیامک نمازی یکی از قدیمی‌ترین زندانی سیاسی دو تابعیتی ایرانی-آمریکایی است که ۸ سال از ده سال حکم حبسش را تحمل کرده است. مراد طاهباز نیز شش سال از ده سال محکومیت زندانش را گذرانده است. نیمی از دوران حبس ده ساله عماد شرقی نیز سپری شده است. بنابراین آزادی آنها بعد از تحمل سال‌ها حکم ناعادلانه و محرومیت از رعایت آئین دادرسی منصفانه در حکم "روغن ریخته نذر امامزاده" را دارد. البته دولت آمریکا برای آزادی شهروندان خود تحت فشار است.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
در عین حال باید توجه داشت که از سال ۹۴ به بعد بیش از ده زندانی دو تابعیتی در جریان گروگان‌گیری و دادوستد سیاسی جمهوری‌اسلامی با کشورهای درگیر آزاد شده‌اند.
اما این آزادی محتمل که دولت عمان نقش فعالی در میانجیگری برای آن دارد و در عین حال دولت‌های عراق و قطر نیز اثرگذار هستند فقط موضوعی منحصر به خود و مجزا نیست بلکه در چارچوب بزرگ‌تر تقابل بین حکومت‌های ایران و آمریکا جریان داشته و متاثر از آن است. حتی شاید بتوان گفت به کل مناسبات ایران و غرب وابسته است.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
این اتفاق به همان میزان که می‌تواند مقدمه آب شدن تنش‌های فزاینده ماه‌های قبل باشد در عین حال شاید حکم آرامش قبل از طوفان را داشته باشد. هشتمین دور مذاکرات احیای برجام در ماه اوت سال ۲۰۲۲ چند هفته قبل از قتل حکومتی مهسا امینی به بن‌بست رسید. ظهور طوفانی جنبش انقلابی "زن زندگی آزادی" و لرزشی که بر ارکان حکومت انداخت وضعیت سیاسی ایران را تا ماه‌ها در وضعیت ناروشنی قرار داد. این وضعیت و احتمال دگرگونی‌های بزرگ سیاسی باعث شد تا دولت‌های غربی با تشدید تحریم‌ها تعاملات با جمهوری اسلامی را به تعلیق در آورند و به صورت رسمی اعلام کردند که برجام در دستور کار نبوده و در اولویت نیست. هنوز هم این وضعیت برقرار است اگرچه در پشت پرده رفت و آمدها و مذاکرات غیرمستقیم در جریان است.
اما اگر فروکش کردن جنبش اعتراضی ادامه یابد آنگاه این وضعیت نمی‌تواند ادامه پیدا کند. واقع‌گرایی سیاسی گوشزد می‌کند که ملاحظات امنیتی، مناسبات ژئوپلتیک و منافع اقتصادی برای دولت‌ها اهداف اصلی هستند و حقوق بشر در اولویت نیست. البته اگر یک نظام استبدادی در آستانه سقوط قرار بگیرد شرایط متفاوت می‌شود.
برجام از ابتدا نیز بر اساس ملاحظات امنیتی غرب شکل گرفت و مستقل از اختلافات در حوزه حقوق بشر و منازعات گفتمانی، تمدنی و سیاسی با جمهوری اسلامی دنبال شد. تولید بمب اتم توسط جمهوری‌اسلامی خط قرمز غرب و اسرائیل است که دولت‌های روسیه و چین نیز با آنها در نگرانی در این خصوص هم‌نظر هستند.
جمهوری اسلامی نیز بعد از افشای برنامه مخفی سعی کرده از قرار گرفتن در آستانه قابلیت فنی تولید جنگ‌افزار اتمی سیاست‌های راهبردی خود را دنبال کرده و تضمین‌های امنیتی موردنظر را دریافت کند. نتیجه این رویارویی‌ها کاهش نقطه گریز هسته‌ای نسبت به قبل از خروج دولت آمریکا از برجام است. الان نگرانی از اینکه این کاهش به نقطه غیرقابل بازگشت جهش کیفی پیدا کند باعث شده تا ناشکیبایی اسرائیل بیشتر شده و دولت‌های غربی نیز تحرکات‌شان برای پیدا کردن یک راه حل دیپلماتیک را گسترش دهند.
جمهوری‌اسلامی نیز برای اعمال فشار به غرب فعالیت‌های حساس هسته‌ای را گسترش داده است. بنابر گزارش سازمان انرژی اتمی مجموع ذخیره اورانیوم غنی شده ایران تا سیزدهم ماه مه ۴ هزار و ۷۴۴ کیلوگرم بوده و از آن میزان، ۱۱۴.۱ کیلوگرم با غلظت ۶۰ درصد غنی سازی شده است. اگرچه سازمان انرژی اتمی ایران مقدمات تولید سوخت هسته‌ای با غلظت نود درصدی را فراهم کرده است اما هنوز خط قرمز غرب و اسرائیل را رعایت کرده و تولیدی تا این حد نداشته است.
در عین حال جمهوری اسلامی از سه ماه پیش بعد از اوجگیری اختلافات با آژانس اتمی به ناگاه عقب‌نشینی کرده و به یک توافق قابل قبول با رافائل گروسی، رئیس آژانس رسید. در این مدت همکاری از دید آژانس مناسب ارزیابی شده و دو موضوع از اختلافات اساسی در مورد پیدا شدن ذرات اورانیوم غنی‌شده در تاسیسات فردو و مریوان به توافق رسیده و پرونده آنها بسته شد. دستگاه‌های نظارتی غنی‌سازی آژانس نیز در مراکز فردو و نطنز نصب شده‌اند. . البته اختلافاتی نیز وجود داشته که فعلا حل نشده است.
اهمیت این موضوع در آنجا است که جمهوری‌اسلامی در دوره اولیه برجام بر سر موضوعات اختلافی مشکوک به فعالیت نظامی حاضر به همکاری موثر با آژانس و دادن اطلاعات مورد نیاز نشد و سرانجام با یک توافق سیاسی پرونده اختلافات بسته شد. توافق ایران و عربستان و کاهش سطح تنش در منطقه دیگر عامل تسهیل کننده بازسازی برجام است. از آنجایی‌که گزینه مطلوبی برای حل مشکل بحران هسته‌ای وجود نداشته و همه راه‌حل‌ها ریسک‌هایی دارند دو طرف منازعه در عمل گزینه تحمل‌پذیرتری از بازگشت به برجام در چشم‌انداز پیش‌رو نمی‌بینند.
البته در کنار این عوامل مثبت، چالش‌ها نیز وجود داشته و سرسختانه مقاومت می‌کنند. تقابل راهبردی دولت‌های ایران و آمریکا راه برای مصالحه‌های تاکتیکی را پر پیچ و خم کرده است. از سوی دیگر تشدید رقابت و درگیری بین قدرت‌های جهانی و نزدیک شدن به بازسازی مناسبات جنگ و سرد نیز تاب‌آوری جمهوری اسلامی در برابر تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا با امید به خنثی‌سازی آنها با همکاری دولت‌های روسیه و چین به طور نسبی افزایش داده‌است.
دولت روسیه پیش از حمله به اوکراین نقش فعالی در برطرف کردن اختلافات داشت اما بعد از آن دیگر نقش حاشیه‌ای دارد و پیچیدگی مذاکرات را با تحمیل انتظارات خود در فضای تقابلی با غرب افزایش داده است. اکنون چین اشتیاق بیشتری به بازسازی برجام دارد که باعث می‌شود توافقات راهبردی درازمدت خود با کشورهای حوزه خلیج فارس را در سطحی گسترده اجرا کند.
جمهوری‌اسلامی برای بازدارندگی در برابر حملات موشکی و نظامی اسرائیل به مراکز و تاسیسات وابسته خود در سوریه حملات نیابتی به نیروهای نظامی آمریکا در عراق و سوریه را طراحی و اجرا کرده است.
همکاری نظامی ایران و روسیه
مشارکت درجنگ اوکراین با ارسال پهپاد به روسیه دلیل اصلی نارضایتی دولت‌های اروپایی است که این موضوع را یک تهدید موجودیتی برای خود تلقی می‌کنند. البته این حساسیت باعث شده تا جمهوری‌اسلامی این مناسبات را تکذیب کرده و در عین حال از گسترش آن به ارسال موشک و دیگر سلاح‌های نظامی فعلا خودداری کند. برخی گزارش‌ها نیز از کاهش ارسال پهپادها حکایت می‌کند.
اگر همکاری‌های نظامی ایران و روسیه بدون اعتنا به هشدارهای غرب گسترش پیدا کند و فعالیت‌های حساس هسته‌ای ایران نیز وارد ارتقای کیفی شود آنگاه اروپایی‌ها ناگزیر از فعال کردن مکانیزم ماشه و مرگ کامل برجام می‌شوند. این اتفاق نیازمند آزاد شدن زندانیان آنها در ایران است.
ولی نیاز جمهوری‌اسلامی به منابع مالی و سرمایه‌گذاری برای مهار بحران گسترده اقتصادی از یک سو و نیاز غرب به ثبات و دوری از وقوع جنگی دیگر در خاورمیانه و تغییرات رخ‌داده در منطقه با توجه به کاهش شمار مخالفان برجام از سوی دیگر، کماکان پنجره فرصت را برای بازگشت به برجام علی‌رغم همه موانع باز گذاشته است. شرایط پیچیده کنونی و اتکا به دیپلماسی به عنوان ابزار اصلی راه حل مشوق حفظ برجام هستند. رویکرد غیرتعجیلی راهبرد دولت بایدن است تا با مهار ماجراجویی هسته‌ای و حفظ فشار مهندسی شده بر حکومت ایران زمینه برای تغییر زمانمند فراهم شود.
البته ممکن است این اتفاق به یک باره رخ ندهد بلکه ابتدا در پرتو مبادله زندانیان منابع محدودی از اموال بلوکه شده ایران در بانک‌های خارجی برای مصارف خاص که جنبه عمومی و خدماتی دارد آزاد شود. سپس بعد از اعتماد سازی و اقدامات مثبت زمینه برای بازگشت به برجام با تغییراتی مساعد شود.
هفته‌های آینده نشان خواهد داد آیا ادعای روزنامه "جوان" ارگان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بوقوع خواهد پیوست که از نزدیک بودن توافق برجامی ایران و غرب خبر داده بود و یا بن‌بست موجود ادامه یافته و کلاف سردرگم آن بیشتر می‌شود.
* این یادداشت نظر نویسنده را منعکس می‌کند و الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.