مداحان سیاسی، آرایش‌های محرمی و "گردشگری معنوی"
۱۳۹۶ مهر ۱۰, دوشنبه
پس از انقلاب ۱۳۵۷ مراسم محرم، بزرگداشت کشته شدن امام سوم شیعیان، به عنوان یک ابزار تبلیغاتی نیرومند در کانون توجه رهبران جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت. اما همچنان بخش قابل توجهی از این مراسم وابسته به مشارکت شهروندان باقی ماند.
همزمان با تغییرات اجتماعی چند دهه اخیر در ایران، آیین‌ها و رسوم ملی و مذهبی نیز شکل تازه‌ای به خود گرفتند. محرم و عزاداری برای امام سوم شیعیان نیز از این قاعده مستثنی نبود.
پیام سخنرانان، شیوه مداحی‌ها و حتی نحوه پوشش و رفتار شرکت کنندگان نیز تغییرات ملموسی داشته است. برخی این تغییرات را ناشی از دوری از محتوا و پرداختن به شکل "واقعه عاشورا" می‌دانند و برخی دیگر می‌گویند درک متفاوت نسل‌جدید از زندگی، این تغییر ظاهری را اجتناب ناپذیر کرده است.
مداحان سیاسی و "دیسکوهای اسلامی"
یکی از بارزترین تغییرات در آیین عاشورا، ظهور نوعی از مداحی است که از نظر محتوا و شکل اجرا با آنچه تا سه دهه پیش به عنوان مداحی و روضه‌خوانی مطرح بود تفاوت قابل توجهی دارد.
این تفاوت برای برخی که عزاداری‌های سال‌های پیش از انقلاب و دهه ۶۰ خورشیدی را به خاطر دارند محسوس است. از این رو مداحی‌های "بخشو" و "حسین فخری" هر از چندگاهی با انتقاد از سبک‌های جدید در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته می‌شوند.
اما آنچه بیشتر نسل جوان عزاداران را جذب می‌کند، نوحه‌های ذاکر، علیمی، هلالی، بنی‌فاطمه، کریمی، سیب‌سرخی و جمعی از مداحانی است که برخی از آنان در عرصه سیاست نیز فعالیت دارند.
اکبر موسوی در مجموعه توییت‌های خود به تغییر مسیر مداحی از اوایل دهه ۷۰ اشاره می‌کند و می‌نویسد: «پس از جنگ و احساس نیاز به "بازسازی معنوی" حزب‌الله و...نام "منصور ارضی" مطرح شد. مداح حزب‌اللهی‌های تهران. ارضی لحن و آهنگ سنتی مداحی را عوض نکرد؛ جایگاه مداح را تغییر داد. ارضی سبک نویی در مداحی نیاورد. اما مداح را یک پله از منبر بالاتر برد. او سیاست را در مداحی‌هایش وارد کرد...جایگاهی که هر روز قدرتمندتر می‌شد. او همراه سیاسی محمود احمدی‌نژاد در ۸۴ بود.»
موسوی در سلسله توییت‌های خود به تاثیر مداحی‌های ارضی بر روی هیات‌های عزاداری سنتی در سراسر می‌پردازد و از رشد نوعی دیگر از مداحی می‌گوید که منصور ارضی و همراهانش را هم در سایه قرار داد؛ از نریمان کریمی تا سید جواد ذاکر.
به هر حال در همه این کشمکش‌ها و دسته‌بندی‌ها، سیاست همیشه یک پای ماجرا است. عزاداری‌ها عموما بیش از پیش به فستیوال‌های موسیقی شبیه شده‌اند و به همین نسبت نیز نسل جوانی را به خود جلب کرده‌اند که شاید عزاداری‌های سنتی برای آن‌ها جذابیتی ندارند.
از سوی دیگر درآمد بالای برخی مداحان سرشناس نیز از جمله مواردی است که در سال‌های اخیر مورد انتقاد قرار گرفته است. در حالی برخی وب‌سایت‌های خبری از پرداخت میلیونی برای اجرای یک شب مداحی خبر می‌دهند که کمتر مداحی در دهه‌های ۵۰ و ۶۰ خورشیدی از این طریق کسب درآمد می‌کرد.
آرایش‌های محرمی
علاوه بر مداحی‌ها برخی دیگر از مناسک دهه محرم به تناسب شرایط تغییر کرده‌اند. صف‌های طولانی نذری، انتخاب آرایش و لباس متناسب و حتی رنگ‌آمیزی وسایل نقلیه از جمله این تغییرات هستند.
تبلیغ آرایش محرمی برای زنان را می‌شود در بسیاری از وب‌سایت‌ها دید. تصاویر لاک‌ها و ناخن‌های مصنوعی ویژه محرم نیز در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شوند و برخی مدل‌‌های موی مردان با شعارهای مذهبی جلب توجه می‌کنند.
گرچه برخی نهادهای حکومتی به این رفتارها واکنش نشان داده‌اند اما به نظر می‌رسد نسل جوان چندان به این مخالفت‌ها اهمیت نمی‌دهد.
محیط زیست، قربانی همیشگی
در مراسم محرم امسال همچون بسیاری دیگر از گردهمایی‌های عمومی در ایران مساله مراقبت از محیط زیست و پاکیزگی محل زندگی مورد توجه قرار گرفت. کاربران بسیاری در شبکه‌های اجتماعی تصاویری را منتشر کردند که انبوه آشغال‌های رها شده پس از اجرای مراسم مذهبی را نشان می‌دهند.
با این حال برخی از سازمان غیر دولتی و گروه‌هایی از فعالان محیط زیست، تبلیغات مختلفی را برای آگاهی رسانی به شهروندان انجام می‌دهند. گرچه همچنان برخی به تغییر این عادت‌ها در کوتاه مدت دلخوش نیستند.
برخی دیگر از کاربران انتقاد خود را متوجه توزیع "نذری" در ایام محرم و مناسبت‌های دیگر کرده‌اند. انتقادی که پیش از این به اشکال مختلف مطرح شده بود.
به باور منتقدان، این سنت از شکل اصلی که "کمک به قشرهای ضعیف" جامعه است خارج شده و بیشتر به صورت یک نمایش ناپسند درآمده است.
جهانگردی مذهبی
حضور توریست‌های خارجی در مراسم مذهبی و سیاسی در ایران اتفاق تازه‌ای نیست. اما به نظر می‌رسد پس از توافق هسته‌ای سفر گردشگران خارجی به ایران افزایش داشته است.
وب‌سایت خبری در روزهای محرم امسال تصاویر زیادی از گردشگران خارجی حاضر در مراسم عزاداری منتشر کردند.
خبرگزاری دانشجویان ایران در گزارشی از تورهای "گردشگری معنوی" خبر داده است. این گزارش از انجام یک تحقیق مطالعاتی بر روی گردشگرانی که در ایام محرم به شهر یزد رفته‌اند خبر می‌دهد.
در همین حال بعضی این نگرانی را مطرح می‌کنند که برخی رسوم محرم ممکن است موجب ترس گردشگران خارجی شوند. به نوشته یک کاربر توییتر قربانی کردن گوسفند و شتر می‌تواند از صحنه‌های ترسناک مراسم عزاداری باشد.