پروژه انتقال آب خزر: یک طرح با صدها مشکل

طرح انتقال آب دریای خزر به کویر از زمان دولت اکبر هاشمی رفسنجانی مطرح شد اما به دلیل مشکلات فراوانی که اجرای این طرح در پی داشت از جمله وجود سد بلند ارتفاعات البرز بر سر راه این طرح، مسکوت ماند. دولت احمدی‌نژاد بعد از به جریان انداختن طرح حذف یارانه‌ها که آن هم از زمان دولت رفسنجانی آغاز شده بود، اینک در فکر اجرای طرح انتقال آب خزر به کویر لوت است.

دستور اجرای این طرح توسط احمدی‌نژاد صادر و پیمانکار آن نیز مشخص شده است. قرارگاه خاتم‌الانبیای سپاه پاسداران مجری و پیمانکار این طرح است.

این دومین پروژه بزرگی است که ظرف هفته‌ی گذشته اجرای آن به سپاه پاسداران واگذار شده است. اوایل هفته گذشته خبر احداث بزرگراه "از حرم تا حرم" که بناست قم را به مشهد متصل کند توسط قرارگاه خاتم‌الانبیا، منتشر شد. چند روزی پس از انتشار این خبر، فرمانده قرارگاه خاتم‌الانبیا اعلام کرد که این قرارگاه، پیمانکار پروژه انتقال آب خزر به کویر است و مبلغ ۱۵۰ میلیارد تومان اعتبار نیز برای آن پیش‌بینی شده است.

با اجرای این طرح سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب از دریای خزر به استان سمنان منتقل خواهد شد.

دکتر مهران افخمی کارشناس آلودگی‌های آب به دویچه‌وله می‌گوید که اجرای چنین طرح‌هایی باید از شش جنبه اثرات فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد بررسی قرار گیرد.

وی سپس به مشکلاتی که اجرای این طرح دارد اشاره کرده و اولین مانع را انتقال آب از ۲۶ متری زیر سطح دریاهای آزاد جهان به ارتفاعی بیش از هزار متر عنوان می‌کند. البته او اضافه می‌کند که این کار با پمپاژ آب و انتقال آن از طریق کانال و تونل ممکن است اما خاطر نشان می‌کند که این کار اثرات زیادی بر زیست بومی منطقه خواهد داشت.

دکتر افخمی اولین تاثیر نامطلوبی را که انتقال آب از دریای خزر به کویر می‌تواند بر محیط زیست منطقه داشته باشد انتقال شوری آب به زمین‌های اطراف عنوان می‌کند: «آبی که داریم منتقل می‌کنیم، حاوی یک مقدار شوری است. آب خزر چیزی حدود ۱۶هزار میکروموس بر سانتی‌متر شوری دارد که این شوری در طی مسیر به خاطر تبخیری که صورت می‌گیرد، افزایش هم پیدا می‌کند و در صورتی که آب در طی مسیر به زمین‌های اطراف منتقل شود، این شوری باعث می‌شود عرصه‌های جنگلی و زمین‌هایی که اطراف این مسیر انتقال هستند تهدید شوند و اکوسیستم‌هایی که به این شوری عادت ندارند، وقتی این شوری به آن‌ها وارد شود، مشکلات و مسائلی برایشان به‌وجود آید».

به گفته‌ی کارشناسان، انتقال آب از دریای خزر به کویر قرار است توسط یک سری کانال‌هایی که در سطح زمین ایجاد می‌شوند صورت بگیرد. دکتر افخمی می‌گوید این کانال‌ها یا تونل‌هایی که احداث می‌شود، عملاً زیستگاه را به دو بخش تقسیم می‌کند و در نتیجه مهاجرت گونه‌ها از این مسیر با اختلاف مواجه می‌شود. وی این پدیده را یک رویداد نامناسب برای اکوسیستم‌ها و زیستگاه‌های طبیعی این منطقه می‌د‌اند.

آقای افخمی مشکل دیگر بر سر راه این انتقال را تفاوت دو محیط با یکدیگر می‌داند و می‌گوید: «شما می‌خواهید این آب را از یک محیطی کیلومترها به یک محیط دیگر ببرید. این دو محیط باهم متفاوتند و بنیان و محیط این دو منطقه از لحاظ گونه‌های گیاهی و جانوری هم به تبع باهم متفاوتند. بنابراین خطر یا احتمال انتقال گونه‌های غیربومی از منطقه‌ی مبداً به مقصد هم همیشه باید مورد توجه باشد که اگر این اتفاق بیفتد، می‌تواند تهدیدی در تنوع زیستی در منطقه‌ای به‌وجود آید که این آب به آنجا منتقل می‌شود و امکان دارد که سبب کاهش یا نابودی تنوع زیستی و شرایط پایدار محیطی در آن منطقه شود».

وی همچنین بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی در مسیر انتقال و احتمال ایجاد مانداب را مشکل دیگر این انتقال می‌داند که نهایتاً می‌تواند به شیوع انواع بیماری‌ها در این مناطق منجر شود.

مشکل کویر لوت از راه‌های دیگر قابل حل است

پروژه انتقال آب خزر به کویر به منظور مقابله با خشکسالی در مناطق کویری ایران و بهره‌برداری بهینه از این مناطق است. در مقابل تمامی اشکالات زیست‌محیطی‌ای که دکتر افخمی برای این طرح برمی‌شمارد، راه حل جایگزینی نیز برای حل کم‌آبی مناطق کویری ارائه می‌دهد.

به عقیده‌ی وی بازیافت آب‌های مصرف‌شده و به هدررفته در مناطق شهری مثل تهران می‌تواند بهترین راه ‌حل برای مشکل کم‌آبی مناطق کویری باشد. آقای افخمی می‌گوید: «به‌عنوان مثال در خود تهران چیزی حدود دو و نیم میلیون مترمکعب آب در شبانه‌روز هدر می‌رود. اگر شما این مقدار را در تعداد روزهای سال ضرب کنید، چیزی بیش از آن ۵۰۰ میلیون مترمکعب است که در فاز اول این طرح پیش‌بینی شده و قرار است سالانه به کویر منتقل شود و نهایتاً می‌تواند به یک و نیم میلیارد مترمکعب هم برسد و ظرفیت‌اش تا ۲ میلیارد هم قابل افزایش است. منظورم این است که باید سعی کنیم به جای این که از منابع دست نخورده استفاده کنیم، بیش‌تر آن بخش‌هایی را جایگزین و استفاده کنیم که قابل بازیافت و استفاده‌ مجدد است، البته در کنار استفاده‌ی مناسب و صرفه‌جویی در مصرف که خیلی می‌تواند تعیین‌کننده باشد».

برداشت از آب خزر اشکال حقوقی دارد

مشکل دیگری که از دید کارشناسان بر سر راه پروژه انتقال آب خزر به کویر وجود دارد، رژیم حقوقی دریای خزر است. این دریا یک منبع آب مشترک بین پنج کشور است و انتقال آب آن توسط یکی از این کشورها می‌تواند با اعتراض کشورهای دیگر روبرو شود.

طاهر شیرمحمدی کارشناس آسیای میانه در این زمینه چنین می‌گوید: «مسئله رژیم حقوقی دریای خزر تا کنون حل نشده است. دریای خزر در بخش شمالی آن بین روسیه و آذربایجان و قزاقستان عملا تقسیم شده ولی بخش جنوبی آن بین ایران، آذربایجان و ترکمنستان هنوز تقسیم نشده و از آنجا که رژیم حقوقی دریای خزر تا به حال لاینحل مانده، این پروژه انتقال آب خزر ممکن است به یک مسئله و مشکل حقوقی دیگری تبدیل شود».

وی تاکید می‌کند که چون دریای خزر بین پنج کشور مشترک است هرگونه استفاده از آن باید بین این کشورها مشترک باشد و با توافق تمامی صاحبان حق صورت گیرد. آقای شیرمحمدی تاکید می‌کند که این چیزی است که ایران نیز همواره بر آن تاکید داشته و در تمامی مذاکرات رژیم حقوقی خزر خواهان آن بوده که هرگونه استفاده از این دریا با توافق تمامی کشورهای مجاور آن صورت گیرد. به گفته‌ی وی دولت ایران حتی تقسیم دریای خزر در بخش شمالی آن را نیز به همین دلیل به رسمیت نشناخته چون معتقد است باید با توافق هر پنج کشور صورت پذیرد.

از سوی دیگر استفاده یک‌سویه ایران از آب خزر به منظور بهینه‌سازی کویر، می‌تواند سرآغاز استفاده بقیه کشورهای حاشیه خزر به همین منظور از این دریا باشد.

طاهر شیرمحمدی در این مورد چنین می‌گوید: «مسئله زیست‌محیطی یکی از بزرگترین مشکلات دریای خزر است به این دلیل که یک دریای بسته است. همین طرح دولت ایران را ممکن است جمهوری‌های دیگری مثل ترکمنستان که حدود ۹۰ درصد از سرزمینش صحرا ست یا قزاقستان که بزرگترین صحراهای منطقه در آن واقع شده بخواهند در آینده اجرا کنند. اینها حتی بسیار بیشتر از ایران نیاز شدید به آب دارند و اگر ایران بخواهد این پروژه را عملی کند این کشورها هم حق خودشان خواهند دانست که از آب دریای خزر بر اساس منافع ملی خودشان استفاده کنند».

دکتر مهران افخمی می‌گوید در صورت انتقال آب خزر توسط سایر کشورهای اطراف آن، آب این دریاچه دچار پسروی خواهد شد و مشکلات زیادی را برای بنادر اطراف آن به وجود خواهد آورد.

میترا شجاعی

تحریریه: علی امینی