کتاب‌خوانی و کتاب‌بازی؛ بازار کتاب‌های دست دوم و قدیمی
۱۳۸۸ شهریور ۱۲, پنجشنبه
کتاب را محصولی فرهنگی می‌خوانند. این مفهوم بر نقش کتاب در ترویج افکار و ایده‌هایی که فرهنگ‌ها را می‌سازند تاکید دارد. از نگاهی دیگر، و به ویژه با رونق گرفتن صنعت چاپ، کتاب کالایی است مانند هر کالای دیگر که باید برای مصرف کننده قابل خرید و برای تولید کننده سودآور باشد.
همچنین هر کتابی را همه «محصول فرهنگی» نمی‌دانند؛ چه کتاب‌هایی که انتشارشان ترویج فساد و فتنه قلمداد شده و سر نویسنده و ناشر را بر باد داده‌اند. تاریخ چاپ کتاب، از ابتدا تا امروز، همیشه با مراسم کتاب‌سوزان و تعقیب و آزار نویسندگان همراه بوده است.
کتاب دست دوم، کتاب عتیقه
کتاب، اگر چند سالی کهنه باشد، کالایی دست دوم و اگر چند قرنی از عمرش گذشته باشد عتیقه محسوب می‌شود. ایران در مورد اول با کشورهای دیگر، به ویژه اروپا، تفاوت زیادی دارد.
در کشوری چون آلمان می‌توان کتاب‌هایی را که مدت کوتاهی از انتشارشان می‌گذرد در فروشگاه کتاب‌های دست دوم (Antiquariat) حتا به یک دهم قیمت پشت جلد خرید. در ایران بخش کوچکی از کتاب‌ها چنین وضعیتی دارند و این وضع اغلب شامل کتاب‌های درسی و کمک درسی است.
بهای کتابی که چاپ اول آن ده سال پیش منتشر شده، به علت میزان تورمی که در این سال‌ها همیشه دو رقمی بوده، در چاپ دوم دو سه برابر است. نسخه‌ای از چاپ نخست چنین کتابی حتا اگر به قیمت پشت جلد هم فروخته شود باز بسیار ارزانتر از قیمت روز است.
بهای دوره ده جلدی تاریخ ایران باستان که پیش از انقلاب منتشر شد ۳۵ تومان بود، در حال حاضر یک جلد کتاب دویست صفحه‌ای صد برابر گرانتر است و روزنامه‌های غیردولتی ۴۰۰ تومان فروخته می‌شوند.
رابطه‌ی بهای کتاب با ممنوعیت انتشار
به جز کتاب‌های کمک درسی که همیشه خریداران زیادی دارد، بخش بزرگی از بازار کتاب‌های دست دوم در ایران، به کتاب‌های ممنوع و کمیاب اختصاص دارد.
دست وزارت ارشاد به عنوان متولی اصلی سانسور و نظارت بر نشر از بازار کتاب‌های دست دوم کوتاه است. این وزارت‌خانه در برخورد با دست‌فروشان نه وظیفه‌ای دارد و نه اختیاری. به این ترتیب نسخه‌های قدیمی کتاب‌هایی که این وزارت‌خانه اجازه تجدید چاپ به آنها نمی‌دهد به راحتی در بازار آزاد قابل تهیه است.
قیمت این کتاب‌ها گاهی به طرز مضحکی با میزان ممنوعیت آن نسبتی مستقیم دارد. کتاب‌های سلمان رشدی، «بچه‌های نیمه شب» و «شرم»، که زمانی قانونی به چاپ رسید و حتا آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر کنونی جمهوری اسلامی جایزه بهترین ترجمه سال را به مترجمش اهدا کرد، پس از فتوای قتل او با ده‌ها برابر بهای پشت جلد خرید و فروش می‌شود.
بازار کتاب‌های ممنوع
در تهران، خیابان و اطراف میدان انقلاب مرکز اصلی خرید و فروش کتاب‌های دست دوم است.
به جز فروشگاه‌ها و پاساژ‌هایی که کتاب دست دوم در آنها عرضه می‌شود، صدها دست فروش نیز بساطشان را کنار خیابان پهن می‌کنند. کتاب‌هایی چون آثار صادق هدایت، فروغ فرخزاد، ایرج میرزا و عبید زاکانی تقریبا در تمام بساط‌ها پیدا می‌شوند. بسیاری از این کتاب‌ها کهنه نیستند، بلکه به طور غیرقانونی کپی یا افست شده‌اند، اما به عنوان دست دوم به فروش می‌رسند.
در این بازار نسخه‌هایی از کتاب‌های چاپ خارج از کشور را نیز می‌توان یافت که در ایران بدون مجوز بازچاپ شده‌اند. بسیاری از فروشندگان کتاب‌های «دست دوم» به طرز حیرت‌انگیزی در جریان جزییات مسائل نشر و سانسور کتاب قرار دارند و قیمت‌ها را با توجه به این اطلاعات بالا و پایین می‌برند. به این‌ها می‌توان کتاب هم سفارش داد.
سانسور علت کمیابی برخی کتاب‌ها
در کشورهایی که نشر کتاب در آنها آزاد است، گرانی کتاب‌های نو و کاهش توان مالی شهروندان باعث رونق بازار کتاب دست دوم شده. این بازار در سال‌های اخیر رونقی بیشتر یافته که بحران اقتصادی و امکان عرضه کتاب از طریق اینترنت در آن بی‌تاثیر نیست.
اگر در ایران سانسور و دخالت دولت باعث کمیابی کتاب می‌شود در کشورهای غربی کم بودن واقعی تعداد نسخه‌های یک کتاب علت افزایش بهای آن است. برخلاف بازار کتاب‌های دست دوم که میل به کتاب‌خوانی و ضعف مالی شکوفایش کرده، در بازار نسخه‌های کمیاب کتاب‌بازها، مجموعه‌داران و سوداگران اشیاء عتیقه حرف آخر را می‌زنند.
تجارت پرسود نسخه‌های کمیاب
خرید و فروش نسخه‌های کمیاب در اروپا تجارتی پر سود است که هر سال طرفداران بیشتری پیدا می‌کند. نمایشگاه بین‌المللی کتاب‌های قدیمی و نفیس که تیرماه سال ۸۸ در پاریس برگزار شد، به نسبت سال پیش ۱۵ هزار بازدیدکننده بیشتر داشت.
برخی کتاب‌ها در این نمایشگاه تا یک صد هزار یورو به فروش رفته‌اند. دو ماه پیش از آن نسخه‌ای از چاپ نخست کتاب «منشاء انواع» چالز داروین در حراجی در لندن به بهای ۶۰ هزار دلار فروش رفت. کتاب جنجال‌افرین داروین نخستين بار در سال ۱۸۵۹ و به تعداد ۱۲۵۰ نسخه منتشر شده بود.
فروشگاه‌های بسیاری نسخه‌هایی از چاپ نخست یا امضا شده‌ی کتاب‌های مشهور را عرضه می‌کنند اما قیمت‌ها همیشه اینگونه نیست. در اینترنت نسخه‌ای از «مسخ» کافکا، چاپ ۱۹۳۷، به ۱۵۰ یورو و نسخه‌ای از «کتاب ساعات» ریلکه، چاپ ۱۹۰۵، به بهای ۷۲۰ یورو عرضه می‌شود.
کم‌اطلاعی از «کتاب‌بازی» در ایران
در ایران بازاری رسمی برای خرید و فروش کتاب‌های چاپ اول وجود ندارد. نسخه‌ای از بوف کور صادق هدایت که چاپ نخست آن ۱۳۱۵ در پنجاه نسخه در بمبئی منتشر شد، به لحاظ محدود بودن نسخه‌ها و جایگاه این اثر در تاریخ ادبیات معاصر می‌تواند برای مجموعه‌داران بسیار باارزش‌تر از کتاب داروین باشد. اما در دورانی که چاپ تازه این کتاب از نمایشگاه کتاب تهران جمع می‌شود، خرید و فروش نسخه‌ای از چاپ نخست آن به شکل علنی کار ساده‌ای نیست.
تجارت کتاب‌های قدیمی در ایران بیشتر بر نسخه‌های خطی متمرکز است و توسط عتیقه فروشان انجام می‌شود. از فعالیت افرادی که به صورت خصوصی در این حیطه فعالند اطلاعات دقیقی منتشر نمی‌شود. راه پیدا کردن به این بازار نیز مانند بازار کتاب‌های ممنوعه کار دشواری نیست، اما غیررسمی و غیرعلنی بودن چنین داد و ستدهایی، «کتاب‌بازی» در ایران را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.
نویسنده: بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: شهرام احدی