Компромисот не мора да значи промена на името

Променетиот регионален контекст, сигналите за забрзување на темпото и процесите кои водат до евроатлантски интеграции на Република Македонија, градењето мерки на доверба и заложбите за решавањето на споровите со соседите, се актуелните прашања за кои разговаравме со д-р Тони Дескоски, професор по меѓународно право на Правниот факултет на УКИМ, и правен советник во Правниот тим кој ја застапуваше Република Македонија пред Меѓународниот суд на правдата за тужбата против Грција.

ДВ: Дали променетиот регионален контекст може да биде основа за потребата од брзо интегрирање на Македонија во НАТО?

Тони Дескоски: Променетиот регионален конекст, кој беше и изречно споменат од медијаторот Нимиц во неговата изјава во Скопје, ја наметнува потребата од откочување на евроатланските интегративни процеси, при што прв чекор би бил поддршка на РМ преку нејзин брз прием во НАТО. Тоа не е само наш, туку е интерес и на НАТО за стабилност на регионот. За разлика од 2008 година, кога блокот САД и ЕУ имаше пријателски односи со Русија, денес тие се одбележани со силен антагонизам. Тоа на Русија ѝ ја отвори можноста да создаде нестабилност преку пенетрирање во неинтегрираниот дел од Балканот. Уште повеќе, Русија е составен дел од кризата во Сирија, која Европа ја соочи со бегалскиот бран во 2015 година. НАТО - сојузниците се свесни дека Република Македонија и во моментов служи како бедем од бегалскиот наплив, поголем дури и од Грција. Во такви околности, би било неразумно и неодговорно новата реформска влада да биде оставена на немилост на домашните националисти, кои со помош на руските инсталации лесно би ја дестабилизирале државата, ако таа повторно биде оставена на слеп колосек. Во регионален контекст, приемот на Република Македонија во НАТО ќе придонесе и за конечно пацифизирање на Србија, преку нејзино признавање на независно Косово. Западните сојузници беа многу трпеливи кон српската влада, но по изборот на Вучиќ за претседател, доаѓа време Србија да се соочи со тешката задача. Поставувањето на НАТО на границата на Република Македонија со Србија и Косово, ќе прати јасен сигнал во правец на стабилноста на регионот.

Денес се знае малку за причините кои во 2008 година доведоа до консензуална поддршка од сојузниците за грчкото вето во Букурешт. Како да се избегне иста состојба?

Само со анализа може да се определи што да се прави во иднина. Грчкото вето не беше чин на моментална инспирација на една земја членка, туку резултат на долго спроведувана стратегија за да се добие поддршката од клучните чинители во НАТО. Нејзината основа беше поставена кон крајот на 2004 година, како одговор на променетите околности. Веднаш по одлуката на САД за билатерална комуникација со нашата земја под уставно име, Грција повлече храбар потег и отстапи од дотогашната позиција (потврдена со меѓупартиски консензус) дека инсистира на исфрлање на зборот „Македонија“ од името на нашата држава. Наместо тоа, понуди согласност „Македонија" да остане во името, но со географска додавка. Тоа значеше понуда државава да биде преименувана во меѓународните односи во „Република Северна Македонија" или „Република Горна Македонија“. За жал, потпирајќи се на погрешна процена дека спорот за името е добиен по американското признавање на нашето уставно име, нашата дипломатија не понуди одговор на променетата грчка позиција и остана закопана во т. н. „двојна формула". Грција тоа го искористи и спроведе широка дипломатска иницијатива, во која побара и доби поддршка за новиот приод од клучните меѓународни играчи, пред сѐ од САД. Потоа пристапи кон втора фаза - наметнување на преименувањето на Република Македонија со помош на сојузниците. Во отсуство на друго расположливо средство, Грција прибегна кон кршење на својата обврска од член 11 од Времената спогодба (ВС) и стави вето, но со ветување дека тоа е во функција на наметнување на решението, за кое очигледно имаше консензус во меѓународната заедница дека е прифатлив компромис. За поддршката на сојузниците најдобро сведочат две телеграми објавени на Викиликс, од состаноци на кои грчкиот дипломат Моливијатис и премиерот Караманлис тоа го договараат со американската дипломатија. Мора да ни стане јасно дека поддршката на Буш на самитот во Букурешт, всушност не беше поддршка за наше зачленување во НАТО под референцата, туку за наше меѓународно преименување во Горна (или Северна) Македонија во замена за членство во НАТО, а потоа и во ЕУ. Логиката е едноставна: се добива финално решение на спорот, на Грција ѝ се одзема можноста да го кочи напредокот на нашата земја, а НАТО се поставува на уште една точка на границата кон Србија и Косово. Од нивна гледна точка, заштитен е и нашиот интерес затоа што во името останува зборот „Македонија", а со придавката „Северна” (или Горна), само се врши лоцирање на земјата во Балканскиот регион. Впрочем, во својот мандат, тогашниот премиер Љупчо Георгиевски го предлагал ова име на Грција, како решение за спорот. Ако ваквиот план се реализираше, не ќе имаше доказ дека преименувањето се постигнува со кршење на меѓународен договор склучен и спонзориран од САД, затоа што евентуалното прекршување би било наше тврдење кое е негирано од Грција.

Но Македонија реши да ја тужи Грција пред МСП. Колку тоа влијаеше на подоцнежните односи?

Грчката и американската дипломатија беа шокирани од одлуката на Македонија да ја тужи Грција за повреда на член 11 од ВС. Во едно интервју, тогашниот премиер Груевски сведочи за бесот на американскиот амбасадор Филип Рикер, кога есента 2008 година во Чикаго бил запознат од премиерот и министерот Милошоски дека нашата земја ќе поведе тужба против Грција за ветото во Букурешт. Грција тогаш изведе многу ризичен потег. Ја обвини Република Македонија за бројни прекршувања на ВС со иредентистичка стратегија кон Грција. Со тоа таа фрли сѐ на една карта и ја изложи на оценка целокупната своја политика кон Република Македонија, но и нашата надворешна политика кон неа. Веќе немаше опција Судот да пресуди само за легалноста на ветото во Букурешт, а сите останати грчки обвинувања да останат без судски епилог. За наша среќа, со вешто градени аргументи, македонската страна ги поби сите грчки аргументи, добивајќи пресуда во своја полза. Суштинската вредност на пресудата е што во писмен документ од врвно судско тело е утврдено вистинското значење на севкупните права и обврски на Македонија и Грција од Времената Спогодба. Ова е важно, зашто грчката страна дотогаш ја замајуваше својата, но и светската јавност со погрешни толкувања на одредбите од Спогодбата. Пресудата јасно означи кој е прекршителот, а кој е жртвата.

Ако пресудата ги разби грчките обвинувања за иредентистичка политика од наша страна, дали со тоа е олеснет патот до решение на спорот?

Суштината на спорот е во грчкото тврдење дека РМ спроведува иредентистичка политика кон Грција, со цел македонскиот народ да си ги поврати деловите од татковината кои ги изгубил со поделбата од Букурешт во 1913 година. Според Грција, изборот на името „Македонија“ би била само една од формите на отелотворување на таквата политика. Другите форми со кои наводно се прекршуваат обврските, се именувањето на аеродромот во „Александар Велики“, себеименувањето под уставно име во меѓународните организации и во периодот по склучувањето на ВС, помошта на своите државјани по потекло од Грција да остваруваат права во Грција, водење непријателска пропаганда и.т.н. За можните иредентистички компоненти на името на нашата држава, уште од 1992 година го имаме мислењето број 6 на Бадентеровата арбитражна комисија. Благодарение на него ја пробивме грчката блокада на нашето меѓународно признавање, а ја добивме и Времената Спогодба на подарок од САД и сојузниците. Со пресудата на МСП, се потврди и вториот дел, односно дека не постојат ни други дејствија на иредентистичка политика, затоа што нема повреди на одредбите на Времената Спогодба од наша страна.

Кој може да биде најголемиот ефект од пресудата за нас, и дали таа досега беше оптимално користена од нашата дипломатија?

Таа може да биде моќна дипломатска алатка. За жал, Пресудата досега беше користена на погрешен начин, како решение со кое треба да се откочат нашите евроатлантски интеграции, наместо да биде употребена како средство кое ќе помогне за постигнување решение за името. Пресудата мора да се употреби во два правци. Прво, за јасно да се потенцира дека Грција нема право да нѐ блокира во НАТО- и ЕУ-интеграциите. Македонија мора да декларира пред сојузниците дека не се согласува со грчката блокада и да инсистира на помош за Грција да ги почитува сопствените договорни обврски (во спротивно, ние би дале премолчна согласност за промена на Времената спогодба). Со прекршувањето на Времената спогодба, Грција го наруши договорениот баланс во преговорите за името и со тоа практично го оневозможува постигнувањето компромис. Тука треба максимално да се користи мислата на реномираниот грчки судија во Европскиот суд за човекови права, Христос Розакис, кој во својот коментар на Времената спогодба јасно наведе дека она што е еднаш дадено, не може да се користи по втор пат за да се извлече поповолно решение за прашањето за името. Второ, и многу поважно - пресудата е клучна алатка за активно парирање на грчките тврдења за наш иредентизам. А доколку паднат обвинувањата за иредентизам, спорот за името останува без содржина. Да потсетам, целта која според грчката страна наводно треба да се оствари со постигнувањето на компромис за името на нашата држава, е отстранувањето на иредентистичките аспирации кои (наводно) ги имплицира нашето постојно име Република Македонија. А ако го имате мислењето на Бадинтер дадено по грчки барања (на тогашниот министер Самарас), во кое е наведено дека „употребата на името 'Македонија' не имплицира територијални побарувања кон друга држава" и пресудата на МСП во која е изречно утврдено дека РМ се придржувала кон своите обврски од ВС и не спроведувала иредентистичка шема, станува јасно дека компромисот за името не мора да се состои во промена на името, како што предлага Грција. Доволно би било преземањето на обврска на нашата земја во меѓународните односи да го користи своето полно уставно име „Република Македонија”, или неговата скратена форма „Р. Македонија”, а да не го користи името „Македонија“. За таков компромис, граѓаните на нашата држава би дале плебисцитарна поддршка.

Што треба да се смени во нашата надворешна политика, за да може пресудата на МСП да добие оптимална употребна вредност?

Дипломатската стратегија на РМ мора да претрпи ревизија. Потребна е активна дипломатска стратегија, наместо досегашната, која беше пасивна и реактивна. Прво, неопходно е нашата земја да отпочне иницијатива со сојузниците, за решавање на спорот за името, а не да биде нем набљудувач кој само се опира. За да се овозможи тоа, нужно е најнапред внатрешно расчистување на идентитетските прашања, за да не се остави сомнеж дека во РМ има иредентстички аспирации кон Грција. Идентитетот треба да го градиме на нашите словенски корени и, преку изјави на државниот врв да артикулираме дека државата не претендира кон други делови од некаква наша „татковина" а кои се дел од територијата на соседни држави (Грција и Бугарија). Во географскиот регион Македонија кој се наоѓа на југот на Балканскиот полуостров, сместени се повеќе држави. Р. Македонија е лоцирана во еден дел од тој регион и не претендира дека полага право на целиот, ниту на ексклузивитет на името Македонија. Со цел појасно да се направи разлика меѓу државава и регионот „Mакедонија", нашата држава може да декларира дека е подготвена да се обврзе кон Грција и меѓународната заедница, дека во меѓународните односи ќе го користи полното уставно име „Република Македонија" или скратено „Р. Македонија". Слична позиција беше изградена кога шеф на дипломатијата беше Денко Малески и таа даде многу позитивни резултати. Ќе треба да откриеме зошто и како се изгуби таа позиција во меѓувреме. Би било корисно ако еднострано се ослободиме од симболите на еден погрешен обид нашиот идентитет да се врзе за античка Македонија. Добар чекор беше преименувањето на арената „Филип Втори“ во Телеком Арена, што го направи владата на Емил Димитриев во 2016 година или ребрендирањето на приватната болница Филип Втори во Клиника Жан Митрев. Мислам дека никому не би му пречело и автопатот Куманово-Гевгелија да не се вика „Александар Македонски". ВС ни овозможува да ги користиме имињата на античките македонски кралеви за именување на објекти, улици, патишта. Но, за нас мора да биде клучен аргумент: дали од тоа има некаква корист? Моето мислење е дека нема никаква корист. Континуираните тврдења на државниот врв дека сме се откажале од „нашето“ знаме со сонцето од Вергина под странски притисок, или дека „етничката територија“ на Македонија е поделена во 1913 година, можат да ни донесат само порази и изолација. Самиот поим „етничка територија“ во теоријата на меѓународната политика се смета за „олицетворение" на иредентизам.

Второ, мора јасно да им предочиме на сојузниците дека Времената спогодба ја сметаме за траен договор за мир и добрососедство со Грција. Се придржувавме кон обврските и се обврзуваме на тоа и во иднина. Бараме и Грција да ги исполни обврските од тој договор, заради обезбедување добрососедство. Не е добрососедство кршење на меѓународно преземени обврски и неосновано клеветење на соседите дека тие не се придржуваат кон своите обврски. И обратно, не се кршење на добрососедството дејствијата кои се во рамките на договореното. Со Времената спогодба и Грција презеде обврска да не врши непријателска пропаганда кон нашата држава. Редно би било и ние еднаш да ги опоменеме дека не е прифатливо да шират невистинити наводи за нас.

Која лекција македонската влада може да ја научи од Грција?

Лекцијата дека грчките позиции за спорот се јавно декларирани во писмен документ, објавен на веб-страната на грчкото МНР. Грчката влада нема проблем на својата јавност да ѝ ги објасни потезите кои ги презема, зашто стратегијата е дискутирана во внатрешниот политички процес. За разлика од Грција, ниту една наша влада јавно не ги постави нашите позиции, со што се отвора простор за внатрешна манипулација со прашањето за името. Би било добро нашата Влада да им појасни на граѓаните која е содржината на ВС, за да ни стане јасно дека таа е наш триумф, а голем грчки пораз. Таа лекција ја научивме во првите години по независноста, кога моќни актери застанаа на наша страна, ја принудија Грција да го проголта нашиот прием во ООН и да доживее фијаско преку склучувањето на Времената спогодба.