Меѓународното здружение „Меморијал“ досега им беше познато само на специјалистите за Русија, а пошироката јавност дозна за него најнапред во декември 2021 година, когарускиот Врховен суд донесе пресуда за негова ликвидација, а оваа пролет, набрзо по почетокот на војната во Украина, го забрани. За тие што им се восхитуваа на храбрите руски научници и историчари, како двајцата најпознати соосновачи на „Меморијал“, Андреј Сахаров (1921-1989) и Арсениј Рогинскиј (1946-2017), деновиве веста од Стокхолм за Нобеловата награда за 2022 за „Меморијал“ не беше изненадување, туку одамна заслужено признание. Здружението беше основано во 1987-ма за расветлување на историјата на жртвите од сталинистичките чистки. Нобеловата награда здружението ја дели со украинскиот Центар за граѓански слободи и со белорускиот адвокат за човекови права, Алес Бјаљацки.
Прв претседател на „Меморијал“ беше дисидентот, нуклеарниот физичар, Андреј Сахаров. Другата истакната личност во „Меморијал“, историчарот Арсениј Рогинскиј, бил самиот симбол за жртвите на советскиот Гулаг, затоа што е роден 1946 во Архангелск, каде што татко му бил прогонет од режимот на Сталин, како и речиси четири милиони луѓе во чистките од 1930 до 1953. Судбината на овие луѓе во Советскиот Сојуз била државна тајна, а по кусиот период на слободата на говорот со „Перестројката“, Путиновиот режим повторно ги затвори советските архиви, продолжувајќи го рокот за тајност до 2044. Тајноста направи жртвите да бидат заборавени, па оттука и акцијата на „Меморијал“ за „враќањето на имињата“ во јавното паметење. Секоја година на 29 октомври, спроти празникот на „политичките затвореници“, не само во Москва, туку и во многу други руски градови во последните години се одржуваа јавни акции на кои членови на „Меморијал“, но и многу симпатизери, од 10 наутро до 10 навечер, се менуваа читајќи ги гласно имињата на жртвите на сталинистичкиот режим. Еден човек изговарал едно име како чин на „враќање на името“ во живот. Понекогаш имињата на жртвите ги читале, како чин на покајание, потомците на некогашните гонители и извршители.
Враќање на имињата
Чинот на „враќањето на имињата“ е едно од можните соочувања со темните страни на историјата на еден народ или општество. Впрочем, историјата, особено во националните наративи, отсекогаш имала „селективно паметење“, што значи, имињата на идеолошки „несоодветните“ ги голтал мракот на заборавот. А заборавот на имињата, особено кога се работи за жртви на терор, прогон и геноцид, е еднаков на проклетство. Притоа, сликата за која било „историска вистина“ не може да биде потполна доколку не се познати и тие кои застапувале поинаква „вистина“. Тоа важи особено за историјата на Македонците, кои долго немале национална држава, а нивното постоење пред Балканските војни се простирало на просторот кој денес припаѓа на неколку соседни национални држави. Впрочем, токму овој историски факт е причината за актуелните проблеми на Македонците на нивниот пат кон ЕУ.
Затоа се прашувам зошто уште нема македонски „Меморијал”, меѓународно здружение за паметење на сите „заборавени” биографии и имиња од Македонија во балкански контекст? Бидејќи сум родена во егејско бегалско семејство, чија фамилијарна историја по Граѓанската војна во Грција е целосно избришана од сеќавањето на грчките граѓани, кои некогаш беа сограѓани со моите родители, јасно ми е колку е важно да се востанови изгубениот биографски континуитет на заборавените жртви во македонската историја во балкански контекст. Приказната на тие луѓе од Македонија кои биле прогонети или присилно преселени по војните, но и во мирно доба. Нивните имиња исчезнаа зад новите државни граници, зад кои останаа само гробовите на предците, како гробовите на моите предци во Грција.
Создавање митови и заборавање човечки судбини
Истовремено постојат имиња на емигранти од Македонија во балканските држави кои не се спомнуваат во нивниот наратив, затоа што не одговарале на неговиот национален „дух“, па, затоа, таму никој веќе не ги памети. По нив би можел да трага еден иден македонски „Меморијал“ за да може да се востанови целината на македонската перцепција на историјата и како приказна за имиња и биографии. За тоа би требало да се истражат податоците за словенското население во регионот Македонија во османлиските, но и во балканските и западноевропските архиви. Тоа е особено важно со оглед на агресивната асимилација која ја применувале балканските држави кон „туѓото“ население.
Македонците настапија како национална држава во историскиот миг кога соседните национални држави веќе еден век го „селектираа“ меѓусебно минатото за своите национални потреби. Секако дека тие од мноштвото историски имиња со потекло од Македонија ги „избирале“ пред сѐ тие кои одговарале на нивната идеолошка и историска „диоптрија“, според која Македонија била или само бугарска, или само грчка, или само српска. Затоа историјата би можела да се чита како поинакво „писмо“ и низ биографиите на „бугарофилите“, „србоманите“ и „гркоманите“ во Македонија. Тие ознаки, кои го означувале „афинитетот“ на некои Македонци кон соседна национална пропаганда, покажуваат дека не постои „објективна историска вистина“, како што денес уште веруваат само конзервативните балкански историчари.
- повеќе од авторката: Кризата е секогаш и шанса за преобразба
Податоците за минатото се секогаш контекстуални, секогаш интерпретирани од одредена сегашност. Затоа може многу да се научи од активноста на рускиот „Меморијал“. Тие ги спасуваат имињата затоа што знаат дека националистичката пропаганда создава патриотски митови, а ги заборава човечките судбини, имиња и биографии.
Македонските имиња
Денес се чини утописки тоа во што верувам и на што се надевам: дека еден ден би можел некој македонско-грчки „Меморијал“ да постави табла врз урнатините од училиштето во родното село на мајка ми во Бапчор (на грчки, Вапсори), во Грција, со имињата на последната генерација ученици пред Граѓанската војна. Притоа, запишувајќи ги не само нивните „хеленизирани“, туку и нивните македонски, словенски имиња и презимиња. Секако, денес се чини уште понезамисливо дека еден ден, во акција на некој македонско-бугарски „Меморијал“ македонски и бугарски граѓани би ги читале во Скопје и во Софија имињата на убиените Евреи од Македонија. Како и имињата на убиените Македонци во Ваташа и на други места во Македонија од бугарската армија во Втората светска војна.
- повеќе од авторката: Искушенијата на македонско-бугарското помирување
Секако, на таква акција на „враќање на имињата“ во Македонија мора еден ден да се изговарат гласно и имињата на сите Македонци кои биле убиени на крајот на Втората светска војна како соработници со бугарскиот окупатор. Тие беа имињата за кои нашите генерации во југословенскиот социјализам знаеја многу малку. Меѓутоа, сѐ додека има „заборавени“ имиња на жртвите и на злосторниците, сѐ додека има затворени архиви, националните пропаганди ќе „владеат“ со паметењето на современиците, а државните идеологии и понатаму ќе манипулираат со минатото, за што се сведоци македонските граѓани токму деновиве, кога им се чини дека бугарското разбирање на европското помирување повеќе наликува на „историскиот империјализам“ на Владимир Путин.