„Идентитетот е работа и одговорност“ – Горан Стефановски

Да ја цитирате оваа изјава на Горан Стефановски за идентитетот пред некој актуелен балкански политичар, тој ќе помисли дека сте паднале од Марс. Идентитетот, националниот или културниот, на Балканот се разбира како нешто слично на апсолутните идеи кај Платон, кои се вечни и непроменливи. Иако балканските народи многу вешто манипулираат со националниот идентитет во дневно-политички цели, тие нему му припишуваат небаре метафизичка егзистенција. Тој е за нив непроменлива категорија, национална идеја и „објективна историска вистина“. Притоа, балканското минатото речиси секој народ го инструментализира во своја полза, затоа што во националистичката идеологија само „староста“ на сопствениот народ  гарантира ексклузивно право врз минато. Фактот дека историјата е толкување на случувањата во минатото, што значи, дека таа припаѓа на духовните и социјалните, а не на природните, егзактни науки (во кои сепак не се говори за објективна  вистина!), не вознемирува често ниту многу балкански историчари.

Во тој маѓепсан круг од конкуреција на балканските национални наративи нема слух за значајноста на ова Гораново разбирање на идентитетот. Одговорност и работа на Балканот не се поими кои се поврзуваат со националниот идентитет. Тој е полето на гордоста, на хероите и великаните, на митовите и митологиите, на самовљубеноста во своето и на омаловажувањето на туѓото. Кога идентитетот би се дефинирал како работа и одговорност, тогаш тој поим брзо би ја изубил привлечноста за балканските популистички политичари. Работа и одговорност веднаш потсетува на непријатни „вистини“ за бедната стварност, додека фиксираноста во дамнешното минато ги подгрева илузиите за величина. Меѓу Бугарија и Македонија во 21-от век уште нема модерен автопат. Наместо да седнат и да направат план заедно со македонските политичари, бугарските сугерираат дека пругата уште не е изградена затоа што Македонците не ги сакаат Бугарите. А доказот дека не ги сакаат е фактот што овие не признавале дека до 1945-тата биле Бугари. Наместо да се фокусираат врз изградбата на  железничка пруга помеѓу Скопје и Софија во најкус рок, со која Македонците и Бугарите сигурно побрзо би се запознале, бугарските политичари се фанатизираат во негирањето на македонскиот јазик. Тоа значи дека пред да зборуваат за националниот идентитет на соседот, балканските политичари прво треба да ги научат европските принципи на комуникација – а тие се работа и одговорност. Тие пак принципи се темелат врз почитувањето на различноста на соговорникот. Тоа не важи на Балканот, каде што никој никого не почитува и никој нема одговорност за ништо.

Пред 23 години Горан Стефановски го дефинираше многу јасно „менталниот склоп“ кој ги храни националните спорови на Балканот, но, пред се‘, овој помеѓу Македонија и Бугарија. Тој истакнува дека идентитетот е секогаш приказна за тоа кои сме. Тоа значи, ние самите имаме право да ја создадеме „својата приказна”. Горан не го разбира идентитетот како фиксираност врз историски митови, чие култивирање ги заробува и идните генерации. Многу модерно укажува на тоа дека, всушност, нас како личности постојано нѐ определуваат повеќе идентитети. Не само приватниот, родителскиот и професионалниот, туку и јазичниот, културниот кој тешко може драстично да се оддели од националниот идентитет. Со секој јазик што го говориме и читаме, ние се стекнуваме и со уште една култура. А тоа значи, дека делиме нешта, се идентификуваме вредносно и со заедници кои го говорат тој јазик, иако самите не сме родени во нив. Денес, во глобалниот свет, идентитетите стануваат флексибилни, затоа што луѓето не го поминуваат сиот живот во просторот на само една култура и народ. Освен тоа, историските и политичките пресврти, пропаѓањето на државите и сојузите, секогаш резултура со промена на идентитетската рамка во новата држава. Така културниот идентитет на Македонците во Југославија, нивното саморазбирање како припадници на југословенската култура беше различен од оној што почна да се  гради и обликува по осамостојувањето.

Фикциите за опасните апаши

На примерот на ваквите идентитети јасно согледуваме дека секој од нив се менува во текот на различни периоди. За да го илустрира лудилото на балканските национални наративи, кои се фиксирани во даменешното минато, Горан во едно интервју од 1998-та прави малечка драма. Во неа треба да си ги замислиме „кутрите Монголци, кои пред илјада години имале еден опасен апаш, кој се викал Џингис Кан, (...) кој ја растурил цела Европа. И сега околу Улан Батор во шатори седат разни Монголци и си викаат:„Леле, да ни е пак Џингис Кан, па пак да тргнеме така." Горан потоа со право се прашува дали луѓето денес „треба да живеат во таков национален идентитет или треба да се подготвуваат да го дочекаат 21-от век?“ Неговиот заклучок, дека „секоја нација си има своја фикција за нивниот опасен апаш, сите мечтаат за апашите што ги имале некогаш", е точен опис на актуелната состојба во балканските национални наративи. Притоа примордијалните теории за нацијата, кои се повикуваат на царствата од Средниот век и од Антиката, свесно занемаруваат дека тие царства не се темелеа врз концептот на модерните нации, затоа што нивните поданици имале различни културни, родовски и етнички потекла. Таквите национални соништа за враќање на изгубената слава, се раѓаат од чувството на немоќ и безначајност на современиците. Во славното минато на одамна пропаднатите царства, балканските народи го наоѓаат заштитениот простор, во кој тие самите себеси си доделуваат привид на величина и важност. Да имаат храброст да ја прифатат одговорноста за својата стварност, што, всушност, значи работа и одговорност, тие би биле исто толку значајни за своето време, како што биле хероите од минатото на кои им се восхитуваат. Се‘ додека немаат ниту волја ниту сила да се соочат со својата актуелна минорност за светската историја, балканските народи ќе продолжат да живеат во привидот и митот. И нема да создаваат нова модерна и демократска  балканска историја, која е единствениот начин да ја докажат својата национална автентичност. Впрочем, сите фиксации во славното минато се знак на епигонство.

Други колумни од авторката:

Посланието на Блаже Конески до Македонците

Вистинските македонски Европејци

Историјата и чувствата - македонската наследена траума

Во овој контекст е многу значајно сознанието на Горан за кое говори во пристапното предавање при изборот за дописен член на МАНУ. „Секоја култура има потреба од точна, снажна и автентична приказна. Културата е токму таа точна снажна и автентична приказна“, вели тој. А што имаме во моментов во Македонија? Во центарот на Скопје се извишува огромниот споменик на Александар Велики, кој во позата со исуканиот меч е најдобра илустрација за примерот на Горан дека Монголците би биле трагикомични кога би сонувале за Џингис Кан во пресрет на 21-от век. А среде Скопје, во  21-от век, стојат споменици кои беа создадени како илустрирана „приказна“ за македонскиот антички идентитет, на кои сега се поставени табли кои укажуваат дека тие историски ликови припаѓаат на хеленската историја и култура.

„Нашата приказна“

Што треба да се стори сега, доколку би се следела логиката на Горановото сфаќање на идентитетот како работа и одговорност? Треба да се работи на „снажна и автентична приказна“ за македонскиот идентитет. Кога тоа би се сторило консеквентно, всушност, Скопје 2014-та, како „камена сликовница“ на една историска митологија, би требало да се „демонтира“. Не само како буквално ослободување на скопскиот плоштад од мноштвото сапоменици, туку и како интелектуална „демонтажа“. Што значи, треба да се работи одговорно на тоа што Горан постојано го нарекуваше „нашата приказна“. Таа е нашиот македонски идентитет. А на него, вели  тој, работел „цел живот пишувајќи драми.“ Секој што се идентификува со македонскиот идентитет е одговорен за него и треба да работи на автентичноста на „приказната“ врз која тој се гради. Да се биде Македонец, значи да се покаже пред светот со своите дела, со своето лично и одговорно однесување кои и што се Македонците. Идентитетот е работа и одговорност, затоа што само со ум и мудрост, со долготрајна и добро организирана работа може да станеме видливи за светот.

Тоа, пред се‘, бара  да се соочиме со прочуениот „македонски менталитет“, за да го надминеме. Тоа важи за секој член на македонското општество. Тогаш би го согледале тоа што за Горан, кој често кон Македонија гледаше од просторната дистанца од Западна Европа, беше отсекогаш јасно. Имено, дека „кај нас се сите аги и бегови“. Сите знаат подобро од другите. Никој не смее да ни каже ништо, затоа што самите секогаш знаеме подобро. Горан тој феномен кај Македонците го нарекува „понижувачки однос кон работата“. Затоа со право истакнува дека „глобално ни фали малку повеќе понизност и скромност". Пред сѐ, професионална скромност. Во тоа однесување тој препознава кај Македонците комплекс на „најмала инфериорност и на огромна супериорност“. Горан ја заврши совршено својата задача во пишувањетона „нашата приказна“. Големиот драматург, не ја сакаше патетиката на говорите за националниот идентитет. Тој знаеше дека и историјата и културата се приказна. Преку неговите драми приказната на Македонците денес станува пристапна за целиот свет. Но на нас, на неговите некогашни современици, соработници и студенти, на неговите читатели, чека истата задача – да работиме со одговорност на  македонската приказна, за да станеме барем приближно видливи за светот како Македонци, како што беше и се‘ уште е Горан Стефановски.