Dwa oblicza Jana Pawła II. Rewolucjonista i reakcjonista

12 marca 2000 roku. Podczas liturgii w Bazylice św. Piotra schorowany papież okazuje żal i prosi o wybaczenie win Kościoła katolickiego. To jedna z największych chwil w historii Kościoła i pontyfikatu Karola Wojtyły. Jan Paweł II był papieżem stulecia, o ile nie tysiąclecia – piszą Matthias Drobinski i Thomas Urban we wstępie do nowej biografii „Jan Paweł II. Papież ze Wschodu”*, która ukazała się w Niemczech z okazji przypadającej 18 maja 2020 roku 100. rocznicy urodzin Karola Wojtyły.

Autorzy to dziennikarze „Sueddeutsche Zeitung”. Matthias Drobinski pisze dla gazety o religii i kościołach, Thomas Urban przez ponad dwa dziesięciolecia był korespondentem dziennika w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym w Polsce.

Papież sprzeczności

Nie piszą jednak biografii świętego, choć Karol Wojtyła został nim w 2014 roku, zaledwie dziewięć lat po śmierci. Opisują fascynującą osobowość i charyzmę papieża, którego działanie było pełne sprzeczności. Z jednej strony walczył o prawa człowieka i jego wolność w komunistycznym reżimie, a później w zglobalizowanym świecie, z drugiej strony autorytarnie rządził w Watykanie.

Dla niektórych katolików był nawet „duchowym dyktatorem”, gdy opowiadał się za daleką od życia moralnością seksualną, zakazem antykoncepcji, a w Ameryce Łacińskiej zwalczał teologię wyzwolenia. Kazał podporządkowywać się biskupom i całym episkopatom, karcił teologów, którzy za bardzo odbiegali od jego linii, kategorycznie mówił „nie” dla kapłaństwa kobiet.

Największy błąd

Jan Paweł II nie reagował na doniesienia o seksualnym wykorzystywaniu dzieci i młodzieży. Dowodów jest wiele.

Założyciel zgromadzenia Legion Chrystusa, Marcial Maciel, już w latach 70. był podejrzewany o molestowanie seksualne dzieci i seminarzystów. Maciel miał też spłodzić liczne dzieci. W Watykanie te doniesienia były utajniane i tuszowane. Jeszcze w 2002 roku papież zapobiegł, by Joseph Ratzinger, który jako szef Kongregacji Nauki Wiary był odpowiedzialny za wyjaśnianie przypadków molestowania seksualnego, wszczął dochodzenie przeciwko Macielowi. Dopiero kilka lat później Ratzinger już jako papież Benedykt XVI podjął decyzję o kontroli Legionu. Apostolscy wizytatorzy potwierdzili tragiczną prawdę, ale założyciel zgromadzenia już nie żył.

Jak zauważają autorzy biografii, Jan Paweł II wypierał skandal, że księża i zakonnicy wykorzystują seksualnie nieletnich. Z dzisiejszej perspektywy lekceważenie tego skandalu było największym błędem papieża. „Chronić Kościół i jego działaczy, w wielu wypadkach było dla papieża ważniejsze niż moralność” – konkludują autorzy.

I dodają: „To, że Kościół katolicki przechodzi teraz kryzys na całym świecie, ma swoje korzenie w pontyfikacie Jana Pawła II”.

Konflikt w Niemczech

Drobinski i Urban przypominają też konflikt, który rozegrał się pod koniec lat 90. w Niemczech i dotyczył porad dla kobiet, które chciały usunąć ciążę.

Po zjednoczeniu Niemiec zawarto kompromis, zgodnie z którym aborcja była bezprawna, ale nie podlegała karze, jeśli kobieta skorzystała wcześniej z konsultacji, w której wyjaśniono jej możliwości i pomoc w przypadku urodzenia dziecka. Niemieccy biskupi zdecydowali, że Kościół katolicki będzie uczestniczyć w tych konsultacjach poprzez swoje służby socjalne, w tym Caritas. Zgodzili się nawet, że kobietom będzie wystawiane zaświadczenie o odbyciu konsultacji. Liczyło się dla nich to, że wiele kobiet decydowało się ostatecznie na urodzenie dziecka. Dla Watykanu była to jednak „licencja do zabijania”. Pod presją Rzymu Kościół katolicki w Niemczech wycofał się z państwowego systemu konsultacji.

Reakcyjny charakter pontyfikatu autorzy biografii tłumaczą tym, że Karol Wojtyła zbierał swoje doświadczenia w kościele, który zawsze stawiał opór, czy to przeciwko niemieckiemu okupantowi, czy przeciwko komunistom. Jego doświadczenia z podziemnego Kościoła polskiego podpowiadały mu, że siłę daje tylko jedność. „Kościół musiał reprezentować ustanowiony przez Boga porządek, przeciwko wszystkim państwom, systemom gospodarczym, ideologiom. Dlatego nie mogł relatywizować swoich norm, musiał prowadzić ludzi silną ręką” – czytamy. Jedność, która zdecydowała o sile tego papieża w walce z komunizmem, prowadziła do katastrofy w podejściu do nadużyć seksualnych.

Rewolucjonista

To jedna strona pontyfikatu Karola Wojtyły. Druga ma rewolucyjny charakter – zaznaczają autorzy biografii. Sensacją był już sam wybór nieznanego Polaka. Oto w 1978 roku po raz pierwszy od 455 lat na tronie papieskim zasiadł nie-Włoch. Miał zaledwie 58 lat, był pełen energii, miłośnik sportu, urodzony aktor, poliglota, z poczuciem humoru i darem zjednywania sobie tłumów.

W swojej pracy naukowej łączył nowoczesną filozofię i teologię, co również było czymś nowym w Kościele. Rewolucyjne akcenty miało także to, co pisał o miłości i odpowiedzialności oraz jego sceptycyzm wobec materializmu i kapitalizmu. Tłumaczył, że człowiek żyje, aby być naprawdę człowiekiem – poza czysto materialną egzystencją. Godność człowieka nie jest zaś sumą okoliczności ani sumą osiągnięć, a taka redukcja narusza ludzką godność. Dla Jana Pawła II Kościół nie był tylko po to, by prowadzić ludzi do raju, ale oznaczał osobistą godność wszystkich ludzi.

Dialog religii

Jak żaden inny papież przed nim Jan Paweł II zasłużył się dla dialogu religii. Jego otwarcie na inne wyznania miało już podstawy w najmłodszych latach – piszą Drobinski i Urban. Młody Karol Wojtyła miał wielu żydowskich przyjaciół, z którymi grał w piłkę. Później miał także przyjaciół wśród muzułmanów i ateistów.

27 października 1986 roku w Asyżu Jan Paweł II spotkał się z reprezentantami dwunastu religii, m.in. judaizmu, islamu, buddyzmu, hinduizmu, religii natury. Wspólnie modlili się o pokój.

Poczynił odważniejsze kroki w międzyreligijnym dialogu niż wszyscy jego poprzednicy – podkreślają autorzy biografii, uznając to za jedno z jego największych osiągnięć. Nie udało mu się tylko pojechać do Rosji, choć marzył o tej podróży. Rządzona przez patriarchę Aleksego II moskiewska Cerkiew bała się, że wspierani przez Zachód katolicy zaczną masowo przeciągać Rosjan do swego Kościoła.

Pomógł obalić komunizm

Pod względem politycznym największym osiągnięciem Jana Pawła II był jego udział w przezwyciężeniu komunizmu. „Jan Papież ze Wschodu miał ogromny wkład w to, że rewolucyjny przewrót w Europie Środkowo-Wschodniej (...) przebiegł pokojowo i zakończył się sukcesem” – piszą Drobinski i Urban.

Od Michaiła Gorbaczowa papież usłyszał pod koniec 1989 roku, że bez niego nie upadłby mur berliński.

Kiedy w 1979 roku przyjechał z pierwszą pielgrzymką do Polski, prawie co drugi dorosły Polak udał się na spotkanie z nim. To siła – czytamy – która później przyczyniła się do zniweczenia władzy zbudowanej przez komunistów.

Tej siły nie ma w jego wewnątrzkościelnej spuściźnie. Podczas trwającego ponad 26 lat pontyfikatu Kościół stracił na kulturze dyskusji, wzmocnił się centralizm i brak woli akceptacji różnego rozwoju Kościoła, który liczy ponad miliard wiernych.

A jednak może to być biografia świętego – piszą w posłowiu dziennikarze „Sueddeutsche Zeitung”. Jeśli potraktuje się świętych jako ludzi, którzy nie muszą być perfekcyjni, tylko ze sprzecznościami, błędami i granicami.

Chcesz mieć stały dostęp do naszych treści? Dołącz do nas na Facebooku!

* Matthias Drobinski, Thomas Urban: „Johannes Paul II. Der Papst, der aus dem Osten kam". Wydawnictwo C.H. Beck, Monachium 2020.