Ile jest Hitlera w Wagnerze? Sympozjum w Bayreuth

Kto po sympozjum na temat "Wagner w czasach narodowego socjalizmu" spodziewał się nowych, sensacyjnych ustaleń, mógł poczuć rozczarowanie. Rozprawa z tym historycznie trudnym tematem nie jest w Bayreuth niczym nowym. Przypomniał o tym kierownik muzeum Richarda Wagnera Sven Friedrich – już w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zorganizowano na ten temat wystawę i sympozjum pt. "Wagner i Żydzi". W pobliżu popiersia Wagnera na festiwalowym wzgórzu oglądać można jeszcze wystawę pt. "Uciszone głosy" z roku 2012, w której chodzi o losy muzyków pochodzenia żydowskiego współpracujących z festiwalem w Bayreuth. Od ponownego otwarcia muzeum Richarda Wagnera w roku 2015 także i tam problematyzowany jest stosunek kompozytora do Żydów. Teraz cała sprawa analizowana jest pod różnym kątem w ramach nowego cyklu wykładów pt. "Dyskurs Bayreuth" stanowiącego program towarzyszący festiwalu wagnerowskiego.

Jasne jest też, że temat nie został jeszcze wyczerpany. Twierdzenia typu "Wagner nic na to nie może, że jego muzyka podobała się Hitlerowi", albo "zapomnijmy o tym całym brudzie, który pojawił się na wizerunku Wagnera, skoncentrujmy się na muzyce" można usłyszeć i dziś. Friedrich wskazał jednak na "metapolityczny wymiar dział Wagnera", który uczynił go tak popularnym wśród nazistów.

Sympozjum rozpoczęło się żywą dyskusją na temat aktualnej inscenizacji "Śpiewaków norymberskich" Barrie'go Kosky'ego.

Ten australijski reżyser żydowskiego pochodzenia pokazał po raz pierwszy na scenie Richarda Wagnera jako antysemitę. W pewnym momencie przeniósł akcję opery do sali sądowej, gdzie odbywały się procesy norymberskie. Tym samym Kosky wyraźnie nawiązał do historii wykonania tego dzieła.

Dla niemieckiej pisarki prof. Imeli von der Luehe inscenizacja Kosky'ego jest realizacją postulatu Tomasza Manna z 1947 roku. W swoim wykładzie pt. "Teatr dworski Hitlera - Tomasz Mann i Bayreuth" przypomniała, że żyjący wtedy na emigracji w USA pisarz odmówił przyjęcia po wojnie tytułu honorowego prezesa powstającej fundacji festiwalu w Bayreuth "tak długo, jak długo nie zostanie wyraźnie wyłożone na stół to, co doprowadziło Bayreuth do popadnięcia w grzech".

Czy w roku 2017 wszystko zostało wyłożone na stół? Czy w 1951 r. przy wznowieniu festiwalu wagnerowskiego w Bayreuth byłaby możliwa taka inscenizacja jak ta? Zamiast bezpośredniego rozrachunku z historią Wieland Wagner lokował inscenizacje dzieł swojego dziada w przestrzeni mitów. Zamiatanie pod dywan? W każdym razie wtedy w Bayreuth było wielu gości z zagranicy, przede wszystkim z Francji, w tym wielu Żydów, którzy przeżyli Holocaust i byli fanami Wagnera. Nowy początek Bayreuth śledzony był wtedy na całym świecie z wielkim zainteresowaniem.

Wagner protonazistą?

W 1949 roku Tomasz Mann pisał w jednym z listów – "Ta wagnerowskia tromtadracja, to wieczna perorowanie, potrzeba monologowania, chęć zabierania głosu na każdy temat, ta bezimienna nieskromność – w Wagnerze jest dużo z Hitlera". Jednak Mann w  Wagnerze widział bardziej europejskiego kosmopolitę niż protonazistę. I na długo przed katastrofą drugiej wojny światowej i Holocaustu ten wczesny krytyk Hitlera pisał – "wyobrażenie, że ten idiotyczny zbój posługuje się słodko-bohaterską romantyką jest ponad wszystko obrzydliwe".

Często powtarza się, że Wagner czerpał swoje inspiracje z ducha nacjonalizmu i antysemityzmu. Mowa była o tym w wykładzie pt. "Na przekór Hitlerowi i Bayreuth – Richard Wagner jako analityk XX wieku" szwajcarskiego publicysty Michy Brumlika. "Wśród artystów często zdarza się, że ich dzieło kształtowane jest przez podświadome procesy, przy czym artykułowane są one mocniej, niż chciałby tego sam autor" – twierdzi Brumlik.

Wykorzystywanie Wagnera do własnych celów przez nazistów przedstawiane są często jako nieporozumienie ze względu na chronogię. Wagner zmarł w 1883 r. Dopiero w roku 1923, 40 lat później, pochodzący z Anglii zięć Wagnera, Houston Stewart Chamberlain i synowa Winifred Wagner, zaczęli sławić Hitlera jako "nowego Parsifala" i "zbawcę" Niemiec. W 1925 roku festiwal w Bayreuth został upolityczniony poprzez obecność Hitlera. Historyk i nacjonalista-germanofil Chamberlain uważany był za intelektualnego protoplastę Hitlera i swoje rasistowskie tezy uzasadniał rzekomą supremacją niemieckiej muzyki. W jednym zdaniu streszczając - ponieważ Niemcy są tacy wielcy w muzyce, powinni być także wielcy w polityce.

Zasadnicze pytanie

Czy to potęga artystycznej wypowiedzi Wagnera czy raczej jego odraza do Żydów zainspirowała Hitlera? To zasadnicze pytanie pojawiło się tylko na marginesie sympozjum. To, że Wagner w swoim pamflecie "Żydostwo w muzyce" wprowadził antysemityzm na mieszczańskie salony jest doskonale znane. Jednak zdarzało mu się także chwalić Żydów, których nazywał "najszlachetniejszymi ze wszystkich". Co Cosima Wagner, która przeżyła swojego męża prawie o pół stulecia i gromadziła wokół siebie niemieckich nacjonalistów, przejęła bezpośrednio od Richarda Wagnera? Które z jego sprzecznych wypowiedzi wybrała? Byłby to pożądany temat przyszłych sympozjów. To niewykluczone. Mają one odbywać się co roku.

Richard Fulker / Bartosz Dudek