Koniec sojuszu: 25 lat od rozwiązania Układu Warszawskiego

Choć Michaił Gorbaczow przyczynił się do upadku Układu Warszawskiego, nie chciał przyglądać się jego rozwiązaniu z bliska. Na spotkanie państw bloku wschodniego 1 lipca 1991 w Pradze wysłał swojego zastępcę. Giennadij Janajew musiał wysłuchać, jak ówczesny prezydent Czechosłowacji i były dysydent Václav Havel wymiawia słowa: „Dzisiaj przestał istnieć Układ Warszawski”. Były oklaski. Tylko Janajew się powstrzymał.

NRD odchodzi do NATO

Układ Warszawski istniał przez 36 lat. Powstał w Warszawie w maju 1955, kiedy osiem państw podpisało traktat o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy. Obok Związku Radzieckiego Niemiecka Republika Demokratyczna, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Polska i Albania. Oficjalnie była to odpowiedź na przystąpienie Republiki Federalnej Niemiec do NATO. Niebawem już okazało się, że Układ Warszawski był nie tylko sojuszem obronnym, ale miał zapewnić ZSRR kontrolę polityczną na wschodzie. Stłumienie powstania węgierskiego w 1956 czy Praskiej Wiosny w 1968 roku przez wojska Układu Warszawskiego to najbardziej znane przykłady. Po interwencji w Czechosłowacji Albania wycofała się z sojuszu.

W latach 80. ubiegłego stulecia zaczęły się zmiany polityczne: „Solidarność”, reformy w ZSRR (głasnost i pierestrojka), upadek żelaznej kurtyny i muru berlińskiego. I wkrótce potem rozmowy na temat zjednoczenia Niemiec. – Musieliśmy wyjaśnić wiele rzeczy, m.in. czy zjednoczone Niemcy mogą być członkiem NATO? Kiedy wycofają się oddziały radzieckie? – wspomina Horst Teltschik, były doradca kanclerza Helmuta Kohla. Podkreśla, że obok kredytów, zwłaszcza zobowiązania wobec Moskwy w dziedzinie polityki bezpieczeństwa umożliwiły kompromis z Gorbaczowem. Do zobowiązań tych należała rezygnacja z broni masowego rażenia i rozmieszczenia wojsk NATO we wschodnich landach Niemiec.

We wrześniu 1990 roku – krótko przed zjednoczeniem Niemiec – NRD odchodzi z Układu Warszawskiego. Około 360 tys. żołnierzy Narodowej Armii Ludowej stało się w ciągu kilku dni żołnierzami NATO. Do 1994 roku wielu radzieckich żołnierzy opuściło Wschodnie Niemcy, za co rząd w Bonn zapłacił wtedy Moskwie prawie cztery miliardy marek.

Reakcja łańcuchowa

Zjednoczenie Niemiec umożliwiło późniejsze rozszerzenie NATO – uważa niemiecko-amerykański historyk Konrad Jarausch. Po opuszczeniu przez NRD Układu Warszawskiego Gorbaczow wierzył jeszcze w zupełnie inne scenariusze. Za zakończoną uznano długoletnią wrogość między Wschodem a Zachodem. – Gorbaczow mówił wówczas o „naszym wspólnym domu” i zapewniał, że Związek Radziecki jest gotów rozwiązać Układ Warszawski, jeśli w jego miejsce powstałaby nowa struktura bezpieczeństwa w Europie – mówi Dimiter Ludzhew, minister obrony Bułgarii w latach 1991-1992.
Niespełna pół roku później kraje członkowskie Układu Warszawskiego przekształciły sojusz z instytucji wojskowej na polityczną – władze ZSRR zbojkotowały jednak to spotkanie. Minęły kolejne trzy miesiące, kiedy w Pradze 1 lipca 1991 ogłoszono koniec politycznej hegemonii Związku Radzieckiego. Na szczycie, na którym Gorbaczow nie chciał być osobiście.

Złamane obietnice?

Gorbaczow wierzył w szybkie powstanie nowej struktury bezpieczeństwa w Europie. Jednak NATO przetrwało rozwiązanie Układu Warszawskiego i miało nadal rosnąć. Byłe państwa członkowskie Układu szybko chciały przejść do drugiego obozu i znaleźć się pod ochroną NATO.
Były doradca Gorbaczowa Aleksander Galkin mówi, że ​wówczas Stany Zjednoczone zapewniały Moskwę, iż Pakt Północnoatlantycki nie zamierza ekspandować na wschód. – Dzisiaj ustne umowy są niewiele warte – mówi.

Gorbaczow nigdy do domagał się od Zachodu obietnicy, że nie będzie rozszerzenia NATO na wschód – podkreśla z kolei niemiecki historyk Heinrich August Winkler. – Na ten temat toczy się obecnie gorąca debata – mówi, zaznaczając, że ​​wtedy chodziło przede wszystkim o warunki zjednoczenia Niemiec, a rozszerzenie NATO nie było przedmiotem dyskusji. – Legendę o obietnicy, że nie będzie żadnego rozszerzenia, można z historycznego punktu widzenia odłożyć do lamusa – uważa Winkler.

Potrzeba ochrony

Po opuszczeniu Układu Warszawskiego przez NRD również Czechosłowacja i Węgry zgłosiły chęć przystąpienia do NATO. Także bułgarska inicjatywa zaskoczyła Waszyngton. Grupa młodych bułgarskich profesorów uniwersyteckich (wśród nich m.in. późniejszy minister spraw zagranicznych Solomon Passy) już w 1990 roku promowała rozwiązanie Układu Warszawskiego. Z punktu widzenia polityki wewnętrznej była to delikatna sprawa, która zbulwersowała bułgarskich polityków. Również na Zachodzie reakcje były podzielone.

Polska, gdzie na początku lat 90. stacjonowało jeszcze ok. 60 tys. radzieckich żołnierzy, chciała jak najszybciej wejść do zachodnich struktur. Nie chciała jednak głośno o tym mówić. „W 1991 roku członkostwo w NATO wydawało się nierealne” – przyznał ówczesny minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski. „W rozmowach z sekretarzem generalnym NATO Manfredem Woernerem jasno podkreślałem potrzebę ochrony ze strony NATO, bez pytania o członkostwo”, wspominał dyplomata.

Wraz z rozwiązaniem Układu Warszawskiego w połowie 1991 roku i późniejszym upadkiem Związku Radzieckiego proces przybrał nową dynamikę. Na początek do NATO miały wejść tylko te państwa, które graniczą z państwami członkowskimi NATO. A zatem w 1999 roku przyjęto Polskę, Czechy i Węgry. Z kolei Bułgaria i inne kraje musiały poczekać jeszcze pięć lat.

O tamtych wydarzeniach będzie się z pewnością mówić za zamkniętymi drzwiami na szczycie NATO za kilka dni. 25 lat po zakończeniu zimnej wojny Pakt Północnoatlantycki chce podkreślić swoją obecność na flance wschodniej – właśnie tam, gdzie wówczas Europia Wschodnia podpisała traktat o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy: w Warszawie.

Rosalia Romaniec / Katarzyna Domagała