Odszkodowania dla robotników przymusowych – publikacja z udziałem Polaków

W latach 2001-2007 Niemcy wypłaciły 1,6 mln ofiar pracy przymusowej i niewolniczej z 98 krajów odszkodowania na sumę 4,4 mld euro. W ramach projektu naukowego, którym kierował prof. Constantin Goschler z Uniwersytetu Ruhry w Bochum (RUB), opracowano historię działalności Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość” (evz), jej organizacji partnerskich, skali i wysokości odszkodowań, ich skutków materialnych oraz symbolicznego charakteru zadośćuczynienia 60 lat od zakończenia wojny.

Projekt zakończono wiosną bieżącego roku. Na początku września ukazały się nakładem oficyny wydawniczej Wallstein-Verlag cztery tomy materiałów.

Odszkodowania głównie dla ofiar z Europy Środkowo-Wschodniej

Po trwających wiele lat negocjacjach, które wzbudzały zainteresowanie prasy niemieckiej i zagranicznej, latem 2000 r. utworzono fundację „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość”. Jej kapitał wyniósł 5,1 mld DM i pochodził w połowie od rządu Niemiec, w połowie od niemieckiego przemysłu. 60 lat od zakończenia II wojny światowej fundacja wypłaciła ofiarom pracy przmusowej i niewolniczej III Rzeszy finansowe a zarazem symboliczne odszkodowania. Za pośrednictwem siedmiu zagranicznych organizacji partnerskich i w ramach kompleksowej procedury, wypłacono je zarówno żydowskim ofiarom pracy niewolniczej jak i licznej grupie byłych robotników przymusowych z krajów Europy Środkowej i Wschodniej.

Praca z udziałem polskich ekspertów

Czterotomowe opracowanie jest dziełem niezależnej grupy historyków, którzy uczestniczyli w projekcie, w tym polskiego historyka, dyrektora Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. W. Brandta Uniwersytetu Wrocławskiego, prof. dr hab. Krzysztofa Ruchniewicza. - Profesor Constantin Goschler z Bochum zaprosił do współpracy mnie, profesora Philippa Thera z Wiednia i profesora Jose Brunnera z Tel Awiwu. Każdy z nas zajmował się w przeszłości kwestią odszkodowań i powojenną polityką niemiecką w tej sprawie. Naszym zadaniem było kierowanie międzynarodowym zespołem badawczym. Fundacja evz udostępniła na cele projektu swoje archiwa, co było decyzją bez precedensu. Powierzając prace niezależnym ekspertom i udostępniając im swe archiwa, zależało jej na powstaniu krytycznego i rzeczowego opracowania - wyjaśnia polski historyk. 

Cztery tomy materiałów zawierają teksty dotyczące spraw polskich oraz polskich zabiegów o odszkodowania po 1989 r. - Planujemy zorganizować m.in. w Warszawie prezentację publikacji, a wybór tekstów udostępnimy też po polsku - informuje dyrektor Centrum im. W. Brandta.

Przeczesywanie archiwów i wywiady ze świadkami historii

Po zakończeniu wypłat odszkodowań międzynarodowa dwudziestoosobowa grupa historyków pod kierownictwem prof. Constantina Goschlera przeczesała nie tylko archiwum evz, lecz także archiwa partnerskich organizacji w ośmiu krajach. Przeprowadzono rozmowy z dawnymi ofiarami pracy przymusowej i niewolniczej. Opublikowane tomy materiałów zawierają ponadto szczegółowe informacje o sporach politycznych na tle sposobów rozprowadzania wśród ofiar sumy odszkodowań przekazanej z Niemiec. Publikacja informuje też o działaniach biurokracji w organizacjach partnerskich w innych państwach, ich stosunku do kompleksowych doświadczeń związanych z prześladowaniami w III Rzeszy oraz do poczucia sprawiedliwości. Czterotomowa publikacja zawiera też ciekawe materiały dotyczące oceny materialnego zadośćuczynienia przez odbiorców odszkodowań. Naukowcy analizują ponadto zmiany, jakie zaszły w europejskiej świadomości historycznej wskutek wypłaty odszkodowań.

Pierwszy tom poświęcony jest historii Fundacji evz; przedstawia też stosunek społeczeństwa i przemysłu w Niemczech do pracy przymusowej. Drugi poświęcony jest działalności Jewish Claims Conference i Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji. W tomie trzecim zawarte są szczegółowe informacje na temat wypłaty odszkodowań w Polsce i Czechach oraz ich skutków. Tom czwarty poświęcony jest odszkodowaniom oraz kulturze pamięci w postsowieckim społeczeństwie.

Rzekomi zdrajcy wreszcie otrzymali odszkodowania

Organizacje, którym Fundacja evz powierzyła wypłaty odszkodowań, musiały stawić czoła kompleksowym strukturom biurokracji, rozmaitym oczekiwaniom, odmiennej kulturze pamięci, jak i różniącym się od siebie systemom zaopatrzenia ofiar wojny. Fundacja evz znalazła się w trudnej sytuacji: miała za zadanie w jak najprostszym postępowaniu zorganizować przekazanie odszkodowań sędziwym wnioskodawcom, a jednocześnie sprostać celom stawianym przez Berlin, czyli jak najszybciej sfinalizować sprawy odszkodowań i zapewnić niemieckiej gospodarce bezpieczeństwo prawne przed dalszymi roszczeniami. W Rosji organizacje partnerskie Fundacji musiały się nauczyć postępować we własnym kraju zgodnie z ustalonymi międzynarodowymi standardami, pomimo, że były one częściowo sprzeczne z dotychczasowym postępowaniem oraz niezgodne z narodową i indywidualną kulturą pamięci. I tak na przykład robotnicy przymusowi, którzy powrócili z Niemiec do ZSRR po 1945 roku, uchodzili za zdrajców. Odszkodowania dla nich, z Niemiec, i potraktowanie ich jako ofiar, nie mieściło się w sowieckim kanonie kultury pamięci aż do roku 2000. Projekt ukazuje zatem również niezamierzone skutki transnarodowych działań związanych z wypłatą odszkodowań za pracę przymusową i niewolniczą.

Osobiste doświadczenia i pamięć

Bardzo cennym efektem badań niezależnych ekspertów nad skutkami odszkodowań są zebrane oceny znaczenia wypłat dokonane przez ich adresatów. Z przeprowadzonych rozmów wynika, że poza aspektem materialnego zadośćuczynienia za krzywdy, wypłacone odszkodowania oznaczają także symboliczne uznanie wyrządzonych krzywd. Ocena znaczenia odszkodowań dla poszczególnych osób w dużym stopniu zależy od takich czynników jak: doznane krzywdy, sytuacja materialna ofiar, sytuacja polityczna, ekonomiczna, kultura pamięci w ich kraju, jak i wiedza na temat obecnego stosunku do przeszłości historycznej oraz zadośćuczynienie za wyrządzone krzywdy.

Od 1990 roku, wskutek upadku dyktatur, temat odszkodowań zyskał na całym świecie na aktualności. Celem projektu zrealizowanego pod egidą Uniwersytetu w Bochum było w związku z tym także wnikliwe przedstawienie ogólnych trudności związanych z wypłatą odszkodowań oraz znaczenia tych wypłat dla ofiar i społeczeństw, w których żyją. 

Barbara Cöllen

red. odp. Iwona D. Metzner