Śladami Irokezów

Irokezi stworzyli jedną z najbardziej zaawansowanych cywilizacyjnie kultur Indian Ameryki Północnej. Ich obraz ukształtował w nasilniejszym stopniu europejskie wyobrażenie o Indianach. Irokezi wycisnęli swoje piętno np. na ruchu wyzwolenia kobiet, współczesnym budownictwie i popkulturze - choć na pierwszy rzut oka związki te nie są zupełnie jasne.

Galeria sztuki RFN (Bundeskunsthalle) rozprawia się z utartym stereotypem "Indianina": romantycznymi obrazami szlachetnych wojowników z pióropuszami, palących przy ognisku fajkę pokoju. Jakim plemieniem byli naprawdę? Wystawa "Śladami Irokezów" (22.3.-4.8.2013) pokazuje 500 eksponatów dokumentujących ich historię i kulturę.

Pierwotnie zamieszkiwali tereny na wschód od Wielkich Jezior i na południe od Rzeki św. Wawrzyńca oraz południowe obszary kanadyjskich prowincji Quebec i Ontario. Potem założyli ligę plemion Mohawków, Oneidów, Onandagów, Kajugów, Seneków i Tuskarorów. W XVII i XVIII w. byli najsilniejszą ligą w Ameryce Północnej. Kolonizatorzy mieli respekt przed ich umiejętnością walki i organizacją państwa.

Pas wampum, zrobiony z białych i fioletowych koralików, symbolizował ważne umowy dwóch stron. Słynny pas wampum "Two-Row" jest w przekonaniu współczesnych Irokezów symbolem porozumienia z białymi w XVII w. Tak jak równolegle biegną kolorowe paski, tak zgodnie powinni żyć obok siebie biali i Indianie.

Irokezi prowadzili osiadły tryb życia i swą gospodarkę, do czasu przybycia Europejczyków, opierali na rolnictwie. Mieszkali w tzw. długich domach (longhouse), które mogły pomieścić kilka rodzin. Na placu przed bońskim muzeum postawiono replikę takiego długiego domu: długiego na 20 m i szerokiego na 6 m. Jego konstrukcję nośną stanowią pale, ściany są z płyt plecionych ze świerkowej kory.

Boński "długi dom" otacza ogródek z leczniczymi ziołami, założony w kształcie żółwia. Według wierzeń Irokezów, świat wziął swój początek, kiedy z nieba spadała ciężarna kobieta. W locie złapały ją ptaki i wylądowała w pra-morzu na grzbiecie żółwia. Potem powiła bliźnięta: Taronhiawagona i Tawiskarona.

Podczas zawodów sportowych Irokezów zawsze walczyły dwie drużyny, w nawiązaniu do bliźniąt, które dały początek światu. Igrzyska miały zarówno znaczenia religijne jak i społeczne. Grę zespołową "Lacrosse" uprawia się po dziś dzień; uważa się ją za pierwowzór hokeja na lodzie.

W kulturze Irokezów kobiety miały szczególną pozycję. Pracowały na roli, podczas gdy mężczyźni zajmowali się polowaniami i wojowaniem. Kobiety Irokezów miały wysoki status społeczny i do nich należał wybór rady plemiennej. To stało się inspiracją dla ruchów wyzwolenia kobiet w XX w. w Wielkiej Brytanii i USA.

W popkulturze odzwierciedla się fascynacja ludzi fryzurami Irokezów. Na początku "irokezy" na głowie mieli żołnierze elitarnych oddziałów USA. Potem fryzury te przejęła subkutura punk. Lecz pierwotne fryzury Indian wyglądały zupełnie inaczej niż neonowe grzebienie na czubku głowy. Irokezi wygalali całą czaszkę, pozostawiając z tyłu tylko warkoczyk.

Po wojnach i wygnaniu Indian z ich pierwotnych terenów w XVIII i XIX w. Irokezi zostali umieszczeni w rezerwatach. W okolicach, gdzie w USA i Kanadzie kwitła turystyka, zaczęli handlować swoimi tradycyjnymi wyrobami. Kobiety wyplatały kosze i haftowały koralikami. Takie ozdoby stały się wręcz modne: sportowe buty można ozdobić koralikami i skórzanymi rzemykami.

Mężczyźni natomiast prezentowali swoje stroje, rytuały i sztukę walki na międzynarodowych westernowych pokazach. Irokezi byli bardzo cenieni też jako robotnicy na budowach. Ponieważ potrafili opanować lęk wysokości, chętnie zatrudniano ich przy pracach wysokościowych, m.in. przy budowie mostów i wieżowców w Nowym Jorku.

Artyści z tego plemienia sięgają także po współczesne motywy. Astronautę z plemienia Seneków przedstawia obraz "Snow Snake" Carsona Watermana, jednego z najbardziej renomowanych twórców z kręgu "Seneca Nation of Indians".