بحث عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای در سایه تنش با آمریکا
۱۳۹۸ خرداد ۲۴, جمعه
حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران که شامگاه گذشته برای شرکت در نوزدهمین اجلاس سازمان همکاری شانگهای به بیشکک، پایتخت قرقیزستان، رفته بود، امروز جمعه ۲۴ خرداد (۱۴ ژوئن) در حاشیه این اجلاس با شی جین‌پینگ، همتای چینی خود، دیدار و گفت‌وگو کرد.
حسن روحانی در دیدار با همتای چینی خود ضمن تأکید بر تعهد ایران به برجام و انتقاد از "یکجانبه‌گرایی" آمریکا و خروج این کشور از برجام "بدون هرگونه بهانه‌ای"، به "ظرفیت‌های فراوانی برای گسترش روابط با چین" اشاره کرد و گفت: «ایران با توجه به موقعیت ممتاز جغرافیایی، آماده است نقش مهم و پیش‌برنده‌ای در پروژه کمربند–راه ایفا کند.»
به گزارش تسنیم، روحانی ادامه داد: «ایران علاوه بر ادامه همکاری با چین در حوزه انرژی، علاقمند به توسعه زیرساخت‌ها برای روابط پایدار و راهبردی در تامین انرژی چین است.»
استقبال از سرمایه‌گذاری چین در بنادر جنوبی ایران
رئیس جمهوری ایران همچنین با اشاره به "خرسندی" تهران از "ادامه همکاری و اجرای پروژه‌های مشترک با پکن در زمینه‌های انرژی، حمل و نقل و صنعت"، خواستار توسعه "هر چه بیشتر" روابط دو کشور در "سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای" شد.
حسن روحانی همچنین ضمن تأکید بر آمادگی تهران برای گسترش روابط با پکن در "حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، گردشگری و مبارزه با تروریسم" تأکید کرد که ایران "از سرمایه‌گذاری چین در توسعه مناطق و بنادر جنوبی خود استقبال" می‌کند.
اطمینان خاطر شی جین‌پینگ به روحانی
رئیس جمهوری چین نیز در دیدار با روحانی، بر "توسعه روابط" دو کشور بدون توجه به شرایط کنونی بین‌المللی و وضعیت پرتنش منطقه خلیج فارس تأکید کرد. به گزارش رویترز به نقل از خبرگزاری رسمی چین شینهوا، شی جین‌پینگ در حاشیه اجلاس سازمان همکاری شانگهای به همتای ایرانی خود اطمینان داد که کشورش بدون توجه به شرایط موجود به گسترش مناسبات خود با تهران ادامه خواهد داد.
دیدار رؤسای جمهوری ایران و چین هم‌زمان است با آغاز اجلاس سازمان همکاری شانگهای که با حضور سران کشورهای عضو و ناظر در پایتخت قرقیزستان برگزار می‌شود.
سازمان همکاری شانگهای سازمانی میان‌دولتی برای همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی است که در سال ۲۰۰۱ توسط سران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان و با هدف "برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه" پایه‌گذاری شد. هند و پاکستان نیز که چند سال عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای بودند، از تابستان ۲۰۱۶ به عضویت کامل این سازمان درآمدند. اما ایران در کنار مغولستان، افغانستان و بلاروس همچنان عضو ناظر این سازمان است.
حمایت پکن به عنوان عضو قدرتمند سازمان همکاری شانگهای از تهران و عضویت دائم در این سازمان که ایران عضو ناظر آن است، برای جمهوری اسلامی به‌خصوص در شرایط کنونی و برای "مهار" تحریم‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
رئیس جمهوری ایران در اجلاس امروز سازمان شانگهای با اشاره به "بحران‌های متعدد" منطقه‌ای، واشنگتن را مورد حمله قرار داد و از جمله گفت: «دولت آمریکا طی دو سال گذشته با استفاده ابزاری از ظرفیت اقتصادی، مالی و نظامی خود و با اتخاذ رویکرد تهاجمی، کلیه ساختارها و قواعد بین‌المللی را بر هم زده و به تهدیدی جدی برای ثبات منطقه و جهان تبدیل شده است.»
حسن روحانی در سخنرانی خود بار دیگر از کشورهای باقی‌مانده در توافق هسته‌ای خواست تا «هر چه سریع‌تر به تعهدات خود در بهره‌مندی جمهوری اسلامی ایران از منافع اقتصادی برجام عمل کنند».
فراخوان به استفاده از "فرصت‌های بی‌شمار" در ایران
روحانی همچنین با اشاره به "موقعیت جغرافیایی استثنایی و راهبردی" ایران که "از نظر ذخایر انرژی و معدنی بسیار غنی است"، تأکید کرد که این کشور «فرصت‌های بی‌شماری را در اختیار سرمایه‌گذاران و تجار کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای قرار می‌دهد و استفاده از آنها، می‌تواند زمینه جهش اقتصادی در کشورهای عضو را فراهم آورد».
رئیس جمهوری ایران در نهایت گفت: «دولت جمهوری اسلامی ایران آمادگی دارد همه تسهیلات را برای فعالیت‌های اقتصادی شهروندان، شرکت‌ها و دولت‌های عضو این سازمان در ایران فراهم آورد.»
فراخوان روحانی برای سرمایه‌گذاری کشورهای عضو سازمان شانگهای در ایران و تأکید رئیس جمهوری چین بر توسعه روابط با تهران فارغ از شرایط بین‌المللی، در شرایطی مطرح می‌شود که نه تنها میانجی‌گری‌های وزیر خارجه آلمان و نخست‌وزیر ژاپن برای رفع اختلافات تهران و واشنگتن بی‌نتیجه بوده، بلکه این تنش به اوج خود رسیده است.
اما روابط برخی کشورهای عضو سازمان شانگهای ، به‌خصوص دو عضو قدرتمند آن چین و روسیه نیز با آمریکا خالی از تنش نیست. تحریم‌های واشنگتن علیه روسیه و اختلافات ناشی از پرونده موسوم به "دخالت روسیه" در انتخابات آمریکا میان دو کشور از جمله موضوعات مورد اختلاف کرملین و کاخ سفید است. به قدرت رسیدن دونالد ترامپ در آمریکا و اعمال تعرفه‌های شدید گمرکی از سوی کاخ سفید نیز "جنگی تجاری" را میان پکن و واشنگتن به وجود آورده است.
امید ایران به عضویت دائم
با وجودی که ایران هم‌زمان با هند و پاکستان به عنوان عضو ناظر به سازمان شانگهای ملحق شده، اما تاکنون نتوانسته به عضویت این سازمان درآید. عضویت دائم یک کشور در سازمان همکاری شانگهای از یک سو متضمن اجماع اعضای این سازمان و از سوی دیگر قرار نداشتن کشور مزبور در فهرست تحریم‌های بین‌المللی است.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
ایران که سال‌ها پیش درخواست عضویت رسمی خود را تسلیم سازمان شانگهای کرد و تازه از سال ۲۰۱۲ میلادی عضو ناظر این سازمان شد، تا زمان رسیدن به توافق هسته‌ای موسوم به برجام در سال ۲۰۱۵ میلادی به دلیل همین تحریم‌ها نتوانست عضو دائم شود. از آن پس نیز با وجود متوقف شدن تحریم‌ها، استقبال روسیه و راضی شدن چین که ابتدا با عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای مخالفت می‌کرد، مخالفت تاجیکستان بار دیگر سد راه جمهوری اسلامی برای نشستن بر صندلی عضویت دائم این سازمان شد.
پیش‌تر گفته شده بود که در اجلاس کنونی نیز موضوع عضویت دائم ایران برای چندمین بار بررسی خواهد شد. همچنین اعلام شده بود که قرار است شرکت‌کنندگان در این اجلاس دو روزه از جمله درباره حضور نیروهای آمریکایی در خاورمیانه، مبارزه با تروریسم و نیز مسائل آسیای مرکزی و افغانستان بحث و گفت‌وگو کرده و در نهایت ۲۰ سند منطقه‌ای و بین‌المللی نیز امضا شود.
بدون مانع؟
خبرگزاری دولتی ایرنا چهارشنبه گذشته در گزارشی زیر عنوان "عضویت ایران در سازمان شانگهای، بدون مانع" از "نشانه‌هایی" در خصوص "قطعی" شدن عضویت دائم ایران در این سازمان خبر داده بود.
دبیرکل سازمان همکاری شانگهای اسفندماه گذشته در مورد عضویت دائم ایران در این سازمان گفته بود: «ما به دنبال یک اجماع کامل هستیم به ویژه در شرایطی که تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران لغو شده است.»
اما نماینده ویژه رئیس جمهوری روسیه در سازمان شانگهای، اوایل خرداد‌ماه جاری در عین اشاره به اینکه عضویت ایران در این سازمان "در دستور کار" قرار دارد، گفته بود: «این مسئله همواره مد نظر ما قرار داشته است اما اکنون در حال تنظیم جایگاه هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای هستیم.»
مهم‌تر از همه اما اظهارات رئیس جمهوری روسیه در نشست دو سال پیش سران سازمان شانگهای در تاشکند ازبکستان بود. ولادیمیر پوتین در این نشست گفته بود که پس از توافق هسته‌ای و لغو تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه جمهوری اسلامی، دیگر "هیچ مانعی" بر سر راه عضویت ایران در این سازمان وجود ندارد.
با توجه به همین شواهد، برخی تحلیلگران و رسانه‌های ایران در روزهای گذشته از احتمال قطعی شدن عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای و عدم مخالفت کشورهای عضو این سازمان، به‌خصوص چین و روسیه به عنوان قدرت‌های تعیین‌کننده، با آن خبر داده بودند.
افشار سلیمانی، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان، در رابطه با مخالفت تاجیکستان که باعث جلوگیری از عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای شده بود، طی مصاحبه‌ای که امروز جمعه منتشر شده، با اشاره به "پیشینه اختلافات تهران و دوشنبه در خصوص مساله حزب نهضت اسلامی" به خبرگزاری ایلنا گفت: «امکان دارد پس از سفر وزیر امور خارجه تاجیکستان به تهران و امضای یادداشت تفاهم امنیتی میان دو کشور این بار با عدم مخالفت دوشنبه، بستر حضور ایران در این سازمان فراهم شود.»
تنش با آمریکا و اسرائیل همچون "اصلی‌ترین دلیل مخالفت"
این دیپلمات پیشین اما احتمال عضویت ایران در سازمان شانگهای را هنوز "قطعی" نمی‌داند و می‌گوید: «روسیه و چین هم همواره به عنوان دو عضو مهم و تاثیرگذار سازمان همکاری شانگهای برای عضویت ایران چراغ سبز نشان داده‌اند اما هیچگاه این حمایت و چراغ سبز نتیجه نداده است. البته این بار نیز به دلیل تنش‌های موجود میان ایران و ایالات متحده و مسائل منطقه نمی‌توان قطعی گفت که شرایط برای عضویت ایران فراهم شده است.»
به گفته آقای سلیمانی، گرچه سازمان شانگهای "تلاش می‌کند تحت تاثیر غرب نباشد"، اما «آنها علاقمند نیستند کشوری در این سازمان عضو شود که با غرب در تنش است و شاید اصلی‌ترین دلیل مخالفت با حضور ایران نیز همین تنش و عدم به رسمیت شناختن اسرائیل باشد که البته هیچگاه بصورت علنی اعلام نشده است».
این تحلیلگر مسایل بین‌الملل نتیجه گرفته است که گرچه تنش میان ایران و آمریکا امسال نیز می‌تواند ایران را در رابطه با عضویت در سازمان همکاری شانگهای با ناکامی روبه‌رو کند، اما "نفوذ بالای روسیه و چین" را نیز نمی‌توان نادیده گرفت؛ نفوذی که می‌تواند امکان همراه کردن سایر کشورها برای موافقت با عضویت ایران در این سازمان را مهیا سازد.
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، و مشاوران او در سال‌های گذشته مدافع سیاست "نگاه به شرق" و روابط تنگاتنگ با چین و روسیه بوده‌اند. این سیاست که از آن به عنوان یکی از سیاست‌های راهبردی جمهوری اسلامی یاد می‌شود، مرزهای روشنی ندارد؛ گاه مفهومی صرفا ضد "غرب" داشته و همچون دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد کشورهای آمریکای لاتین را هم شامل می‌شده، گاه از منظری ایدئولوژیک نزدیکی به کشورهای مسلمان‌نشین را مد نظر داشته و گاه با عزیمت از حوزه تمدنی شرق بیشتر اشاره‌ای بوده است به جهت‌گیری به سوی کشورهای منطقه، همسایگان ایران و دیگر کشورهای آسیایی.
در عرصه سیاست و اقتصاد اما در درجه اول این روسیه و چین هستند که نزدیکی با آنها به عنوان "نگاه به شرق" جدی گرفته می‌شود. اما این دو کشور با توجه به معادلات بین‌المللی، رفتاری در مجموع محتاطانه در قبال جمهوری اسلامی و سیاست‌های ضدغربی آن پیشه کرده‌اند.
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، بارها مقام‌های دولتی ایران را از آنچه آن را "شراکت محدود اقتصادی با چند کشور اروپایی و صرف بلوک غرب" خوانده، نهی کرده است. خامنه‌ای ۲۹ بهمن‌ماه ۱۳۹۶ گفته بود: «در سیاست خارجی، ترجیح شرق بر غرب، ترجیح همسایه بر دور، ترجیح ملت‌ها و کشورهایی که با ما وجه مشترکی دارند بر دیگران، یکی از اولویت‌های امروز ما است.»
مقام‌های جمهوری اسلامی در شرایطی به عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای و استفاده از اجلاس امسال آن برای دور زدن تحریم‌ها امید بسته‌اند که آمریکا به‌صراحت مسئولیت مستقیم حمله اخیر به نفتکش‌ها در دریای عمان را متوجه جمهوری اسلامی کرده است.
در این میان وزارت خارجه چین با ابراز نگرانی از به خطر افتادن امنیت خطوط کشتیرانی تجاری و دعوت طرفین به "خویشتنداری"، خواستار تحقیق در مورد عامل یا عاملان حمله به نفتکش‌ها شده است.
گرچه جمهوری اسلامی اتهام دست داشتن در حمله به نفتکش‌ها را رد کرده و آن را "خرابکاری در دیپلماسی" خوانده است، وزیر خارجه بریتانیا گفته است که این کشور دلیلی برای تردید کردن در اتهام "نزدیک‌ترین متحد" خود علیه ایران نمی‌بیند.
حسن روحانی قرار است پس از اجلاس دو روزه سازمان همکاری شانگهای، بیشکک را به مقصد دوشنبه ترک کند. شرکت در کنفرانس تعامل و اعتمادسازی آسیا موسوم به "سیکا" و "دیدارهای دوجانبه" اهداف سفر رئیس جمهوری ایران به پایتخت تاجیکستان عنوان شده‌اند.