پرونده قتل فروهرها بر صحنه تئاتر

"یک پرونده، دو قتل" پس از اجرا در فستیوال سینمای تبعید گوتنبرگ (سوئد)، روزهای شنبه ۳۱ اکتبر و یکشنبه اول نوامبر در سالن تئاتر بین المللی شهر فرانکفورت آلمان بر صحنه آمد. این نمایش روز چهاردهم نوامبر نیز در فستیوال تئاتر ایرانی کلن اجرا خواهد شد.

همکاری پرستو فروهر

برای نوشتن متن نمایش، نیلوفر بیضایی بیش از شش ماه با همکاری پرستو فروهر، اسناد و مدارک مربوط به قتل فجیع فروهرها را زیر و رو کرده است. به همین دلیل این نمایشنامه تا آنجا که به ارائه واقعیات مربوط می شود، موفق است و می‌تواند بر آگاهی تماشاگر بیافزاید. اما نمایش در جامعیت خود دارای همان دشواری‌هایی است که تئاتر روایی‌متکی بر متن، اغلب با آن دست به گریبان است.

نمایش با ضربه‌های ناقوس کلیسا آغاز می‌شود که مرگ را ندا می‌دهند. سپس سه بازیگر بر صحنه حاضر می‌شوند و با ضرب‌آهنگی نظامی پای می‌کوبند تا فضای میلیتاریستی حاکم را تداعی کنند. ایجاز، ویژگی سمبول است که باید به صورت کوتاه و غیرمستقیم "واقعیت" را تداعی کند. اما در آغاز نمایش "یک پرونده، دو قتل" پای کوبیدن شبه‌نظامی بازیگران بر صحنه، آنقدر طولانی می‌شود که ویژگی سمبولیک خود را از دست می‌دهد.

دوستی که دشمن است؟

هرمین عشقی، بازیگر جوانی که در بسیاری از کارهای بیضایی نقش آفرینی کرده و بهترین حضور خود را در "بوف کور" ارائه داده است، در نمایش "یک پرونده، دو قتل" نقش خبرنگار جوانی را دارد که تصمیم می‌گیرد جزئیات قتل فروهرها را دنبال کند اما حرکات او دائما تحت کنترل امنیتی‌ها است و سرانجام نیز تهدید می‌شود. فاجعه آنجا است که برای این خبرنگار، تفکیک یک دوست قدیمی که از آغاز مخالف کنجکاوی‌های او است، با ماموران امنیتی دشوار می‌شود.

در زمینه جست‌و‌جوی اسناد و شواهد، تلاش‌های نیلوفر بیضایی با یاری پرستو فروهر به بار نشسته است. او به‌ویژه در پرتو افکندن بر اعترافات عاملان قتل فروهرها و سایر قتل‌های زنجیره‌ای، موفق است و می‌تواند از لابلای این اعترافات، که جزئیات تکان‌دهنده‌ی آن‌ها به تناوب توسط فرهنگ کسرایی و حمید سیاح بیان می‌شوند، روشن کند که عاملان قتل‌ها، فرمانبرداران کور آمرانی هستند که همچنان، مصون از تعقیب قضایی، بر مسند قدرت تکیه زده‌اند.

حضور به‌جا، حضور نابجا

در این بخش از اجرا، در حالی که خبرنگار جوان در برابر کامپیوتر خود نشسته و قضایا را در سکوت مرور می‌کند، جا به جا از یکی از عاملان قتل‌ها نام می‌برد. همانجا، نور خفیفی بر چهره‌ی یکی از دو بازیگر دیگر (حمید سیاح و فرهنگ کسرایی) می‌افتد که در فضایی تاریک بر صندلی اتهام نشسته‌اند و اعترافات یکی از متهمان اصلی را بیان می‌کنند.

از منظر آمیزش مستندات واقعی با جلوه‌های نمایشی، این بخش از نمایش موفق است. اینجا، هر بازیگر به اقتضای نقش و موقعیت، جای درست خود را یافته است و نقش درست خود را ایفا می‌کند. اما در فرازهایی دیگر از نمایش، برای حضور دو بازیگر مرد بر صحنه، دلیلی وجود ندارد و در نتیجه، تماشاگر می‌تواند آن‌ها را در مقام جزیی از صحنه و اشیاء موجود در آن ببیند. در جاهایی، این تنها صدای بازیگران است که منطق حضور می‌یابد، در حالی که خود بر صحنه ایستاده‌اند تا گویا برای لحظه‌ای احضار شوند.

جلوه‌های نمایشی ناموفق

نمایش تک‌پرده‌ای است و طبیعی است که بازیگران نمی‌توانند صحنه را ترک کنند، اما با بازی نور و ایجاد سایه روشن، می‌شود آن‌ها را بسته به ضرورت، آشکار یا پنهان ساخت. شاید به دلیل حضوری که بعضا بی‌حرکت و بدون سهم زنده در اجرا می‌گذرد، بازی دو بازیگر مرد، بعضا فاقد نرمش و منطق به‌نظر می‌رسد.

در بعد جلوه‌های نمایشی و انتقال حس و فضا، بیضایی در این نمایش کمتر از بوف کور موفق است. قتل فروهرها، یکی از فجیع‌ترین جنایات سیاسی پس از جنگ جهانی دوم است. به همین دلیل، تماشاگر آشنا با تئاتر، انتظار دارد که هنگام دیدن نمایش، فاجعه را زیر پوست خود حس کند و در هول و هراسی که هنگام وقوع جنایت بر صحنه آن حاکم بوده است، سهیم شود. اما "یک پرونده، دو قتل" در این عرصه موفق نیست. شاید به همین دلیل است که در گفت‌و‌شنود پس از نمایش، یک تماشاگر، آن را به یک برنامه سیاسی تشبیه می‌کند.

پرستو و پرسش‌گران بسیار

شنبه شب سی و یکم اکتبر، هنگام اجرای نمایش، سالن تئاتر بین‌المللی فرانکفورت که برای بیش از صد نفر جای نشستن دارد، پر است. بیش از هفتاد درصد تماشاگران، در گفت‌و‌شنود تقریبا یک ساعته پس از نمایش نیز شرکت می‌کنند. اما طرف پرسش آن‌ها، بیشتر پرستو فروهر است که باید درباره سرنوشت پرونده قتل داریوش و پروانه پاسخ بدهد.

داریوش و پروانه فروهر روز اول آذرماه سال ۱۳۷۷ خورشیدی در خانه خود واقع در خیابان هدایت تهران به قتل رسیدند. این جنایت سیاسی سرآغاز قتل‌های زنجیره‌ای بود که ظرف مدتی کوتاه ده‌ها قربانی برجای گذاشت. به همین دلیل، نمایش "یک پرونده، دو قتل" به داریوش و پروانه فروهر محدود نمی‌شود و سیر قتل‌های ناجوانمردانه سیاسی را تا امروز دنبال می کند تا به سهراب و ندا و ده‌ها قربانی دیگر جنبش سبز برسد.

موسیقی متن نمایش کار رضا نوروزبیگی است و در امور ارتباطات پروین شجاعی و نسیم قدیمی کارگردان را یاری کرده‌اند.

یازدهمین سالگرد قتل‌ فروهرها در تهران

مراسم یادبود یازدهمین سالروز قتل پروانه و داریوش فروهر، قرار است روز اول آذرماه امسال در تهران برگزار شود. با توجه به خیزش اجتماعی فعلی، امسال احتمالا این مراسم در ابعاد وسیع‌تری برگزار خواهد شد.

پرستو فروهر، در پاسخ به پرسش یکی از حاضران توضیح می‌دهد که ظرف روزهای آینده برای برگزاری این مراسم به تهران خواهد رفت. او در همه این سال‌ها، به رغم اشکالتراشی های شدید حکومت، سالروز قتل داریوش و پروانه را برگزار کرده است.

جواد طالعی

تحریریه: داود خدابخش