Кафка, мојот Франтишек од Прага, би ми завидел за таквата луцидна игра на животот со мојот „непостоечки“ мајчин јазик на кој го создавам моето прозно творештво. Би ми објаснил на германскиот на прашките Евреи дека од „непостоечки“ јазик, за творечката фантазија на писателот е поинспиративно само уште пишувањето на „забранет јазик“. А јас би му возвратила на мојот германски, со благ словенски акцент, дека мојот мајчин јазик во други географски и историски контексти беше и „забранетиот јазик“. Ќе му раскажам дека македонскиот јазик за моите предци и роднини во Грција беше „забранет со закон“, па кога говореа на него во јавноста, често завршуваа в затвор. А маченикот на творештвото од Прага тогаш сигурно би ме погледнал со поглед полн детско чудење и возрасна меланхолија, велејќи ми без зборови: „Мене ли најде да ми раскажуваш тажни, трагични и апсурдни приказни? Па, јас сум нивниот демијург! Седни и запиши ги вашите. Тоа е твојот завет!“ А јас би се засрамила што ми требаше толку време да сфатам дека да создавам на јазикот, кој една соседна култура го смета за „непостоечки“, е само по себе предност.
Во моите ЕУ-бугарски медитации денес ми дојде на ум Огнен и непресушниот творечки вруток во неговиот јазик, на кој го преведе оној „велијазик“ на Мелвил. „Значи и тој го знаел заветот на Кафка“, си реков и се прашав, како ќе реагираа во актуелнава ситуација тој и Горан? Огнен никогаш не го запознав лично, освен во куса преписка. Така не можам да си замислам како би изгледал разговорот со него. Затоа знам многу добро што ќе ми кажеше Горан! Ќе ме потсетеше со шеретска, блага насмевка на разговорот што го водевме во Виленица, после заедничката промоција на словенечкото издание на неговото драмско дело „Демонот од Дебармаало“ и на мојот роман „Снегот во Казабланка“. „Треба да си купиме куќа во некое македонско село и да ги слушаме постојано приказните на последните селани“, ми рече во еден миг, додека јас му зборував за македонската литература и за нејзиното место во европската. Како воопшто да не го допираа тривијалните нешта на литературните фестивали, тој продолжи: „Тогаш ќе седиме во студената сенката на некој прастар орев и ќе запишуваме.“ Не би ме зачудило што и тој одамна го знаел заветот на Кафка. Впрочем, тој беше станал за нас обајцата уште во младоста маченикот Франтишек од Прага.
Треба да ги запишуваме приказните на нашето постоење како Македонци како што тоа го стори Горан, Огнен, Петре, Блаже. Секако, ние сме народ со малубројни говорители. Нашите великани во литературата ги ословуваме на многу фамилијарен начин, со личното име, небаре ни се роднини. И, сепак, секој знае на кого мислиме кога зборуваме за Горан, за Славко, за Оливера, за Цане, за Радован, за Атанас, за Венко, за Влада... Од дребноста може да расте и силата, доколку сме мудри како Македонци да учиме од дребноста на Нинивјаните. И од нивната големина, втемелена во верата во Бога.
Македонското литературно писмо е погласно од сите негаторски политики
Писателката како мене, која пишува на македонски во странство, знае дека секој нејзин збор не го пишува само за себе, туку за сите мои предци на кои им беше забрането да зборуваат и да пишуваат на македонски. Така литературата станува силно сведоштво. Онака како што Маркес сведочеше за особеноста на својот свет во „Сто години самотија“. Литературата на македонски е потврда за постоењето на Македонците во својата самобитност. Литературата станува сведоштво во една многу силна смисла, затоа што ние, македонските писателки и писатели, пишуваме и за да станеме видливи за светот како Македонци. Впрочем, тој што вели дека не постои македонскиот јазик, всушност, сака да каже дека не постоиме ниту ние, Македонците. Со нашето книжевно творештво ние го испишуваме нашиот македонски простор на постоење меѓу народите. Македонското литературно писмо, дури и кога е кревко и немо, е погласно од сите негаторски политики. Да се пишува на македонски јазик значи да се пишува со сознанието дека творештвото на тој јазик е и приказна за оспорувањата и за забраните во минатото.
Во една пригода, еден познат германски професор по хрватска литература ми рече кога му се претставив како македонска писателка: „Знаете, јас бев студент кога се кодифицираше македонскиот јазик. Со тоа, всушност, се легитимираше македонскиот национален идентитет. Многу слависти тогаш беа скептични дали тој идентитет навистина ќе опстане. И, гледајте, опстана. И тоа како! А знаете што е доказ за тоа? Македонската литература. Македонија има толку писатели! Тоа е израз на силен национален идентитет.“ Обележјето на македонскиот национален идентитет е и богатото јазично творештво.
Дури и кога Бугарија навистина би барала од Македонија од спомениците од Втората светска војна да бидат избришани автентичните натписи од времето на социјализмот, кои говорат за „бугарски фашистички окупатор“, посилни сведоштва од мермерните плочи се литературните дела од македонски автор(к)и кои го опишуваат времето на Втората светска војна. Литературата има моќ да го повикува изминатото време многу посилно и пораскошно од секој споменик. Филмот на Спилберг, „Шиндлеровата листа“, ја оживеа пред целиот свет на неповторлив начин приказната на Холокаустот и на Германецот Оскар Шиндлер, кој по војната во Германија беше целосно заборавен, но го паметеа Евреите кои ги спаси. Секако, овој факт не го намалува значењето на спомениците од минатото, затоа што тие се суштествени елементи на особената европска култура на паметење. Тие се обележјата на „местата на сеќавање“ со силно симболично значење. Колективниот идентитет на една национална заедница, на една држава и општество го одликува и посебната култура на сеќавање преку музеи, архиви, библиотеки, јубилеи, државни празници и други ритуали на сеќавање. Модерниот македонски идентитет го карактеризира емпатијата за страдањето и погубувањето на македонските Евреи. Во Скопје постои меморијален музеј во спомен на Евреите убиени во логорите во Треблинка и Аушвиц.
- повеќе од авторката: Многујазичноста на ЕУ и бугарското непризнавање на македонскиот јазик
Наследена траума
Сепак, литературните дела кои би биле високо естетско сведоштво за траумата на обичните луѓе во Македонија од политиките на асимилација од Бугарија, Грција и Србија после Балканските војни и после сите нови војни, би ни помогнале нам, на денешните Македонци, да сознаеме зошто во секоја голема национална криза се однесуваме како да сме ја изгубиле државата, како да ќе бидеме секој миг протерани од татковината. Психолозите во таа силна реакција би препознале наследена траума од нашите предци. Тоа, од кое ние стравуваме, тие го беа доживеале. Затоа што сме го наследиле и како наша траума, забораваме во паничниот страв дека денес не е веќе времето на Балканските војни и дека денес Македонија, сепак, тргна (иако со големо бреме врз себе!) на патот кон ЕУ, бил тој многу потежок, многу потрнлив и многу подолг од оној на соседните народи.
- повеќе од авторката: „Гетинген“ – шансона како симбол за помирувањето
Ако како Македонци не се соочиме со сопствената наследена траума – ненадминатата траума на нашите родители, дедовци и баби од сите војни и асимилациски политики – ние нема да станеме вистински суверени граѓани, кои не робуваат на авторитети и не се додворуваат на моќниците. Што е најважно, не го ставаат личниот интерес над државниот, затоа што поинаку не е возможно одговорно заедништво.
Никој веќе не може да нѐ асимилира среде Европа, а најмалку во ЕУ. Ниту Бугарија, која тоа не успеа да го стори во Втората светска војна, кога зад себе ја имаше моќната сенка на Третиот Рајх. За разлика од состојбата на Македонците во минатото, денес имаме македонска држава и сите неопходни особини на оформен и силен македонски национален и културен идентитет.
Оваа колумна го изразува личното мислење на авторот и може да не се совпаѓа со редакцискиот став на македонската редакција на Дојче Веле или со ДВ во целина.