Eleusis. Europejska Stolica Kultury 2023

„Jeśli komuś uda się zmienić Eleusis, może zmienić cały świat” – powiedział kiedyś pewien artysta. Powodów do zmiany małego greckiego miasta Eleusis, znanego także pod nazwą Elefsina, jest pod dostatkiem. Liczące 25 tysięcy mieszkańców miasto leży około 20 kilometrów na zachód od Aten i nie jest ani szczególnie piękne, ani malownicze. Grecja, którą podziwia się na wakacyjnych zdjęciach, wygląda inaczej – miasteczka z wąskimi uliczkami, ludzie w tawernach nad mieniącym się turkusem morzem.

W Eleusis na próżno szukać takich rzeczy. Zamiast tego są zwykłe budynki, ruiny przemysłu, wybrakowane parowce rdzewiejące na morskim złomowisku. Ale pomiędzy nimi uśmiechnięci ludzie, ciepło i piękne ogrody. Eleusis to nieskażona twarz Grecji: autentyczna, naznaczona bliznami, milcząca, dostojna.

Być może właśnie to jest wyjątkową zaletą Eleusis jako jednej z trzech Europejskich Stolic Kultury 2023 – najmniejszej i najstarszej w dotychczasowej historii tej instytucji. W mieście Ajschylosa, wielkiego starożytnego poety, odbędzie się 465 wydarzeń w 30 różnych miejscach. Pod hasłem „Misteria przemiany” 192 greckich i 137 międzynarodowych artystów zaprezentuje swoje prace w 17 dyscyplinach sztuki. Trzy filary tematyczne tworzą podstawowe ramy koncepcji: człowiek i społeczeństwo, środowisko i praca.

Misteria eleuzyjskie

Dyrektorem artystycznym jest 66-letni reżyser i aktor Michail Marmarinos. W rozmowie z DW z zapałem wyjaśnia całe spektrum zaplanowanych wydarzeń. Starożytne Eleusis leży w samym sercu dzisiejszego miasta. Właśnie tutaj tysiące lat temu ludzie odprawiali jeden z najważniejszych i najświętszych kultów religijnych świata greckiego. To tzw. misteria eleuzyjskie.

Wcześniej tysiące mistyków przybywało w to miejsce, by przyrzec milczenie Hierofantowi, najwyższemu kapłanowi Demeter, bogini płodności. Dziś niewiele wiemy o wielkich misteriach starożytności, a jednak starożytne Eleusis miało istotny wpływ na nasze dzisiejsze życie. – To w tym miejscu rozpoczęła się uprawa pszenicy. W tym momencie ludzie przestali być koczownikami, przestali wędrować w poszukiwaniu pożywienia – mówi Michail Marmarinos, który zdaje się znać każdy zakątek tego magicznego miejsca. – Uprawa ziemi była początkiem kultury – dodaje.

Niedaleko znajduje się Telesterion. Jak mówi Marmarinos, to pierwszy na świecie „nieformalny” teatr. A nieformalny dlatego, bo pojęcie teatru wtedy jeszcze nie istniało. Jeszcze przed komedią i dramatem ludzie gromadzili się w Eleusis, by być świadkami misteriów. W 2023 roku choreografka Sasha Waltz i reżyser Jochen Sandig wykonają w tym miejsciu „Human Requiem” – symbiozę dźwięku, muzyki, naturalnego światła i ludzkiego ciała. Dla Marmarinosa jest to doświadczenie estetyczne, które pokaże gościom, że sam język nie wystarczy. Zostanie tu również wykonana sztuka „Ma” Romeo Castellucciego. Co dokładnie oznacza ten tytuł, pozostaje na razie tajemnicą.

Miasto uchodźców

Kolejnym historycznym filarem miasta jest przemysł. Jest on zarówno przekleństwem, jak i błogosławieństwem. Błogosławieństwem – ponieważ oferował pracę i gwarantował egzystencję tysiącom uchodźców i przesiedleńców, którzy przybyli tu w 1922 roku po zniszczeniu Smyrny, obecnie tureckiego Izmiru. Przekleństwo, bo dominujące do lat 90. ubiegłego stulecia rafinerie ropy, cementownie i inne gałęzie przemysłu nie tylko przynosiły zatrudnienie i dobrobyt. Eleusis należy do Attyki – regionu o szczególnie wysokim wskaźniku zachorowań na raka i dużym zanieczyszczeniu środowiska.

W ciągu ostatnich 30 lat przemysł w regionie gwałtownie podupadł, co spowodowało upadek gospodarczy Eleusis. Ruiny przemysłowe można zobaczyć w wielu miejscach w mieście. Stara fabryka farb jest teraz remontowana w ramach Europejskiej Stolicy Kultury. Powstaje tu miejsce kultury, które nie straci blasku po 2023 roku i będzie dziedzictwem dla mieszkańców Attyki. Jednym z pierwszych gości będzie kolumbijski artysta Juan Santovala. Stworzy tu dzieło poświęcone robotnikom miasta. Wezmą w nim udział osoby, które pracowały lub nadal pracują w fabrykach regionu. Dla każdego z nich zostanie wykonany z ceramiki kask, który zostanie im wręczony po zakończeniu wystawy.

Kultura i nadzieja na rozkwit

Kolejnym miejscem, w którym wciąż trwają prace budowlane, jest stary młyn oliwny. W latach 1875-1960 znajdowała się tu dobrze prosperująca fabryka mydła. Teraz przekształca się w miejsce spotkań i sztuki. Pierwsza wystawa poświęcona jest byłej greckiej minister kultury Melinie Mercouri i jej ówczesnemu francuskiemu odpowiednikowi Jacquesowi Langowi. To właśnie Mercouri wpadła w 1985 roku na pomysł programu Europejska Stolica Kultury. Lang odegrał decydującą rolę w jego realizacji.

Tuż obok starego młyna oliwnego znajduje się teatr pod gołym niebem, gdzie m.in. teatry narodowe z Nowego Sadu w Serbii i ze stolicy Korei Południowej Seulu będą wystawiać sztuki.

Wrażenie robi też cmentarzysko statków w zatoce Vlicha. Około 70 starych wraków jest tu pozostawionych samym sobie, zanieczyszczając morze olejem i rdzą. Dla wielu mieszkańców to plama na honorze, mimo to oceaniczne olbrzymy mają szczególny urok. Każdy z nich wydaje się opowiadać własną historię.

To, jak Eleusis wykorzysta tytuł Europejskiej Stolicy Kultury, pozostaje na razie kolejną tajemnicą. Mieszkańcy liczą jednak na rozkwit swojego miasta. Mają nadzieję na licznych gości z całego świata, a także na to, że rząd w Atenach nie zapomni o nich po tych wydarzeniach. Dla nich rok 2023 stanowi wyjątkową okazję do położenia fundamentów pod lepszą przyszłość.