Mini-manjina: Karpatski Nemci u Slovačkoj

U Slovačkoj samo još dva mesta imaju i nemačka imena: Kuneschhau i Hopgarten. Na slovačkom se zovu Kunešov i Hmeljnjica. Samo u ova dva mesta sa relativno visokom nemačkom populacijom nemački se smatra drugim zvaničnim jezikom, pored slovačkog.

Takozvani karpatski Nemci se u malom broju nalaze i u drugim mestima: u slovačkoj prestonici Bratislavi, 2.420 ljudi izjašnjavaju se kao Nemci. 

Generacijama su Nemci u Slovačkoj asimilovani, pa je na poslednjem popisu još svega 4.000 ljudi označilo nemački kao maternji jezik. Do Prvog svetskog rata ih je na tom području bilo znatno više.

Nemačka srednjovekovna uspešna priča

Nemci su u 12. veku počeli da se doseljavaju na teritoriju koja je tada pripadala Mađarskoj kraljevini. Do 15. veka su naselili gradove u Gornjoj Mađarskoj. Mađarski kraljevi su ih dovodili kao zanatlije, rudare i učitelje.

Vremenom su postali vodeći srednjovekovni sloj stanovništva u današnjoj Bratislavi koja je na nemačkom nosila ime Presburg, kao i u još tri oblasti u današnjoj Slovačkoj. Od sredine 19. veka su Slovaci, ali i Nemci bili izloženi snažnom pritisku mađarizacije.

Ali posle Prvog svetskog rata pojačao se priliv Slovaka dok su Mađari odlazili. I broj Nemaca se smanjivao u prvoj Čehoslovačkoj (1918-1938). Njihov udeo u stanovništvu je 1910. bio 6,8 odsto dok je 1930 iznosio svega 4,5 odsto.

Drugi svetski rat

Tokom Drugog svetskog rata marionetska klerofašistička slovačka država pokušala je da privoli nemačku manjinu koja je brojala 130.000 ljudi i tretira je povlašćeno - dozvolivši formiranje Nemačke partije, koja je okupila 60.000 članova. Mada nisu svi Nemci bili povezani sa antisemitizmom i nacističkom propagandom došlo je do sve većeg otuđenja od slovačke većine.

Crvena armija se približavala granicama, usledio je slovački narodni ustanak 1944.

Nemačke vlasti i Slovački režim na čijem je čelu bio katolički sveštenik Jozef Tiso organizovali su masovnu evakuaciju. Ustanici su vršili masovna streljanja folksdojčera. Slovački istoričar Martin Lacko navodi da je ubijeno 1.500 Nemaca. Do danas nije utvrđen ni tačan broj žrtava ni broj evakuisanih. Pretpostavlja se da je uglavnom u sudetsko područje proterano ili izbeglo dve trećine slovačkih Nemaca.

Posleratno razdoblje – od proterivanja do povratka

Jedan broj Nemaca se posle rata vratio u Slovačku. Ali već 1946. došlo je do prinudnog iseljavanja iz Čehoslovačke u kojoj su več dominirali komunisti. Prelazna Narodna narodna skupština Čehoslovačke je donela odluku koja se često pojednostavljeno naziva Benešovim dekretima. U popisu stanovništva iz 1950. svega 5000 ljudi su naveli da su po nacionalnosti Nemci.

Slovački nacionalni savet je posle demokratskih promena 1991. izdao saopštenje u kojem je „pružio ruku pomirenja“ distancirajući se od ideje kolektivne krivice.

Već 1999. jedan karpatski Nemac Rudolf Šuster izabran je za predsednika Slovačke i ostao je na toj dužnosti do 2004. Pragmatični tradicionalista sa karijerom u socijalizmu, bio je gradonačelnik Košica. Njemu je sada 90 godina i sebe naziva „komunističkim katolikom“. Često ga kritikuju zbog njegovog nekadašnjeg članstva u Komunističkoj partiji. Ipak je kod svojih sugrađana još uvek omiljen.

U današnjoj Slovačkoj Nemci su na dobrom glasu kao preduzetnici i investitori, turisti ili pripadnici manjine. Veoma retko stižu negativne izjave iz ekstremno nacionalističkih krugova, a odnose se na vreme nacizma.

Mini manjina

Oko 16 odsto stanovništva u Slovačkoj pripada manjinama. Mađara je 7,8 odsto, slede Romi sa 1,2 odsto, ali stvaran broj je prema stručnjacima daleko veći. Ispod jedan odsto je još 13 nacionalnih manjina – od Bugara preko Ukrajinaca do Hrvata. A 2023. je registrovano i 0,1 odsto Vijetnamaca.

Na poslednjem popisu stanovništva iz 2021. nemačku nacionalnost je kao prvu navelo 3318 osoba, a kao drugu 5255 ljudi. Zajedno je to 8573 ljudi, što je dovoljno da ih država prizna kao manjinu. Ipak, to je samo 0,2 odsto stanovništva.

Uprkos malobrojnosti, Slovački nacionalni muzej im je posvetio „Muzej kulture karpatskih Nemaca" u Bratislavi, kao i još tri izložbena prostora u unutrašnjosti.

Negovanje tradicije i rad sa mladima

Nemce zvanično zastupa Udružnje karpatskih Nemaca u Slovačkoj. Slovačka država mu pomaže, a Udruženje se bavi očuvanjem nemačkog jezika i tradicije, organizuje okupljanja i skupove sa narodnim nošnjama kao i školske projekte. Onlajn portal i mesečni časopis nemačke manjine u Slovačkoj zove se „Karpatenblat“, a ima i podkast „Karpatenfunk“.

Nemačke institucije i projekti dobijaju pomoć iz Nemačke, od Ministarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva spoljnih poslova, Udruženja proteranih Nemaca, te akademskih institucija kao što je Institut za inostrane odnose iz Štutgarta.

Izuzetno modernu Nemačku školu u Bratislavi koja ima vrtić, osnovnu školu i gimnaziju, pohađa 400 učenika. U zimskom odmaralištu Poprad postoji bilingvalna škola. U bivšim centrima kulture karpatskih Nemaca kao što je Kezmarok povremeno se organizuju manifestacije.

Ambasador Nemačke u Slovačkoj  Tomas Kurc, u intervjuu za slovački radio za inostranstvo septembra ove godine rekao je da se raduje zbog nemačkog života u Slovačkoj „ukoliko još uvek postoji“.

*ovaj članak je najpre objavljen na nemačkom jeziku